SGK Ngữ Văn 12 - Đất nước (trích trường ca Mặt đường khát vọng)
ĐÁT NƯỚC (Trích trường ca Mặt đường khát vọng) KẾT QUẢ CẦN ĐẠT Thấy thêm một cái nhìn mới mẻ về đất nước qua cách cảm nhận cúa nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm : Đất nước là sự hội tụ, kết tinh bao công sức và khát vọng cúa nhân dân. Nhân dân là người làm ra đất nước. Nắm được một số nét đặc sắc về nghệ thuật : giọng thơ trữ tình - chính luận, sự vận dụng sáng tạo nhiều yếu tố của văn hoá và văn học dân gian làm sáng tỏ thêm tư tưởng "Đất Nước của Nhân dân". TIỂU DẨN Nguyễn Khoa Điềm sinh năm 1943 tại thôn Ưu Điềm, xã Phong Hoà, huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên - Huế (quê gốc làng An Cựu, xã Thuỷ An, thành phố Huế) trong một gia đình trí thức có truyền thống yêu nước và cách mạng. Năm 1955, Nguyễn Khoa Điềm ra Bắc học tại trường học sinh miền Nam. Sau khi tốt nghiệp Khoa Vãn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội năm 1964, ông về Nam hoạt động trong phong trào học sinh, sinh viên thành phố Huế ; xây dựng cơ sở cách mạng, viết báo, làm thơ,... cho đến năm 1975. Saụ ngày thống nhất đất nước, ông tiếp tục hoạt động chính trị và vãn nghệ ở Thừa Thiên - Huế. ông tham gia Ban Chấp hành Hội Nhà vãn Việt Nam khoá III, là Tổng thư kí Hội Nhà văn Việt Nam khoá V, Bộ trưởng Bộ Văn Hoá - Thông tin, từng là Uỷ viên Bộ Chính trị.Đảng - * " , - NGUYÊN KHOA ĐIÊM Cộng sản Việt Nam, Bí thư Trung ương Đảng, Trưởng Ban Tư tưởng - Văn hoá Trung ương. Sau Đại hội X của Đảng, ông về nghỉ hưu ở Huế, tiếp tục làm thơ. Tác phẩm chính : Đất ngoại ô (thơ, 1972), Mặt đường khát vọng (trường ca, 1974), Ngôi nhà có ngọn lửa ấm (thơ, 1986), Thơ Nguyễn Khoa Điềm (tuyển chọn, 1990), Cõi lặng (thơ, 2007). Nguyễn Khoa Điềm thuộc thế hệ các nhà thơ thời kì chống Mĩ cứu nước. Thơ ông hấp dẫn bởi sự kết họp giữa xúc cảm nồng nàn và suy tư sâu lắng của người trí thức về đất nước, con người Việt Nam. Năm 2000, ông được nhận Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật. Trường ca Mặt đường khát vọng được tác giả hoàn thành ở chiến khu Trị - Thiên năm 1971, in lần đầu năm 1974, viết về sự thức tỉnh của tuổi trẻ đô thị vùng tạm chiếm miền Nam về non sông đất nước, về sứ mệnh của thế hệ mình, xuống đường đấu tranh hoà nhịp với cuộc chiến đấu chống đế quốc Mĩ xâm lược. Đoạn trích Đất Nước (phần đầu chương V của trường ca) là một trong những đoạn thơ hay về đề tài đất nước trong thơ Việt Nam hiện đại. VĂN BẢN Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi Đất Nước có trong những cái “ngày xửa ngày xưa...” mẹ thường hay kể. Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc Tóc mẹ thì bới sau đầu Bới (búi) sau đầu : búi tóc thành cuộn sau gáy.' Cha mẹ thưong nhau bằng gừng cay muối mặn Gừng cay muối mặn : thành ngữ dân gian, thường dùng để chỉ tình nghĩa vợ chồng mặn mà, sâu đậm. Em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm : lấy ý từ bài ca dao Khăn thương nhớ ai. , (3) Con chim... núi bạc, con cá... biển khoi : câu hò Bình Trị Thiên, nguyên vãn : “Con chim phượng hoàng bay ngang hòn núi bạc - Con cá ngư ông móng nước ngoài khoi - Gặp nhau đây xin phân tỏ đôi lời - Kẻo mai kia con cá về sông vịnh, con chim nọ đổi dời về non xanh”. Móng (móng nước): từ dùng để chỉ cá quẫy, đóp bọt nước. Núi Vọng Phu : núi có hình người vợ chờ chồng ở Đồng Đãng, Lạng Sơn và nhiều nơi 'khác ở nước ta. Hòn Trống Mái: hai tảng đá giống hình trống mái nằm trên một ngọn núi ven biển sầm Sơn (Thanh Hoá) và nhiều nơi khác ở nước ta. Chín mươi chín con voi... Hùng Vương : theo truyền thuyết, những đồi iiứ; bao quanh núi Hi Cương, nơi có đền thờ các vua Hùng, chính là đàn voi 99 con quây quần chầu phục đất Tổ. Núi Bút, non Nghiên: núi có hình cây bút và nghiên mực ở Quảng Ngãi. Ỏng Đốc, Ông Trang, Bà Đen, Bà Điểm : tên những người có công với dân, với nước đã thành sơn danh, địa danh ỡ Nam Bộ. Cái kèo, cái cột thành tên Hạt gạo phải một nắng hai sưong xay, giã, giần, sàng Đất Nước có từ ngày đó... Đất là noi anh đến trường Nước là noi em tắm Đất Nước là noi ta hò hẹn Đất Nước là noi em đánh roi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm(3! Đất là nơi “con chim phượng hoàng bay về hòn núi bạc”11’ Nước là nơi “con cá ngư ông móng12’ nước biển khơi”13’ Thời gian đằng đẵng Không gian mênh mông Đất Nước là nơi dân mình đoàn tụ Đất là nơi Chim về Nước là nơi Rồng ở Lạc Long Quân và Âu Cơ Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng Những ai đã khuất Những ai bây giờ Yêu nhau và sinh con đẻ cái Gánh vác phần người đi trước để lại Dặn dò con cháu chuyện mai sau Hằng năm ăn đâu làm đâu Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ. Trong anh và em hôm nay Đều có một phần Đất Nước Khi hai đứa cầm tay Đất Nước trong chúng ta hài hoà nồng thắm Khi chúng ta cầm tay mọi người Đất Nước vẹn tròn, to lớn Mai này con ta lớn lên Con sẽ mang Đất Nước đi xa Đến những tháng ngày mơ mộng Em ơi em Đất Nước là máu xương của mình Phải biết gắn bó và san sẻ Phải biết hoá thân cho dáng hình xứ sở Làm nên Đất Nước muôn đời... * Những người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu!1) Cặp vợ chồng yêu nhau góp nên hòn Trống Mái<2) Gót ngựa của Thánh Gióng đi qua còn trăm ao đầm để lại Chín mươi chín con voi góp mình dựng đất Tổ Hùng Vương13’ Những con rồng nằm im góp dòng sông xanh thẳm Người học trò nghèo góp cho Đất Nước mình núi Bút, non Nghiên14’ Con cóc, con gà quê hương cùng góp cho Hạ Long thành thắng cảnh Những ngưòi dân nào đã góp tên ông Đốc, Ông Trang, Bà Đen, Bà Điểm® Và ở đâu trên khắp ruộng đồng gò bãi Chẳng mang một dáng hình, một ao ước, một lối sống ông cha Ôi Đất Nước sau bốn nghìn năm đi đâu ta cũng thấy Những cuộc đòi đã hoá núi sông ta... Em ơi em Hãy nhìn rất xa Vào bốn nghìn năm Đất Nước Năm tháng nàọ cũng người người lóp lóp Con gái, con trai bằng tuổi chúng ta Cần cù làm lụng Khi có giặc người con trai ra trận Người con gái trở về nuôi cái cùng con Ngày giặc đến nhà thì đàn bà cũng đánh Nhiều người đã trở thành anh hùng Nhiều anh hùng cả anh và em đều nhớ Nhưng em biết không Có biết bao người con gái, con trai Trorig bốn nghìn lóp người giống ta lứa tuổi Họ đã sống và chết Giản dị và bình tâm Không ai nhớ mặt đặt tên Nhưng họ đã làm ra Đất Nước Họ giữ và truyền cho ta hạt lúa ta trồng Họ chuyền lửa qua mỗi nhà, từ hòn than qua con cúi Họ truyền giọng điệu mình cho co'n tập nói Họ gánh theo tên xã, tên làng trong mỗi chuyến di dân Họ đắp đập be bờ cho người sau trồng cây hái trái Có ngoại xâm thì chống ngoại xâm Có nội thù thì vùng lên đánh bại Để Đất Nước này là Đất Nước Nhân dân Đất Nước của Nhân dân, Đất Nước của ca dao thần thoại Dạy anh biết “yêu em từ thuở trong nôi” Biết “yêu em từ thuở trong nôi": lấy ý từ câu ca dao “Yêu em từ thuở trong nôi - Em nằm em khóc, anh ngồi anh ru”. Biết quý công cầm vàng những ngày lặn lội: lấy ý từ câu ca dao “Cầm vàng mà lội qua sông - Vàng roi không tiếc, tiếc công cầm vàng”. Biết quý công cầm vàng những ngày lặn lộií2) Biết trồng tre đợi ngày thành gậy Đi trả thù mà không sợ dài lâu Biết trồng tre... dài lâú: lấy ý từ câu ca dao “Thù này ắt hẳn còn lâu - Trồng tre thành gậy, gặp đâu đánh què”. Ôi những dòng sông bắt nước từ đâu Mà khi về Đất Nước mình thì bắt lên câu hát Người đến hát khi chèo đò, kéo thuyền vượt thác Gợi trăm màu trên trăm dáng sông xuôi. [...] 12-1971 [Mặt đường khát vọng, NXB Văn nghệ Giải phóng, 1974) HUỚNG DẪN HỌC BÀI Đoạn trích thể hiện sự cảm nhận và lí giải của Nguyễn Khoa Điềm về đất nước. Hãy chia bố cục, gọi tên nội dung trữ tình từng phần và tìm hiểu trình tự triển khai mạch suy nghĩ và cảm xúc của tác giả. Trong phần đầu của đoạn trích (từ đầu đến “Làm nên Đất Nước muôn đời”), tác giả đã cảm nhận về đất nước trên những phưong diện nào ? Cách cảm nhận của tác giả có gì khác với các nhà thơ cùng viết về đề tài này ? Phần sau của đoạn trích (từ “Những người vợ nhớ chồng” đến hết) tác giả tập trung làm nổi bật tư tưởng : “Đất Nước của Nhân dân”. Tư tưởng ấy đã đưa đến những phát hiện sâu và mới của tác giả về địa lí, lịch sử, văn hoá,... của đất nước ta như thế nào ? Vì sao có thể nói tư tưởng ấy nổi bật trong đoạn trích này và nhiều bài thơ thời chống Mĩ ? Hãy nêu những ví dụ cụ thể và nhận xét về cách sử dụng chất liệu vãn hoá dân gian của tác giả (ca dao, tục ngữ, truyền thuyết, phong tục,...), từ đó tìm hiểu những đóng góp riêng của nhà thơ về nghệ thuật biểu đạt. Vì sao có thể nói chất liệu văn hoá dân gian ở đoạn trích này gợi ấn tượng vừa quen thuộc vừa mói lạ ? G H1 N HỚ Đoạn trích thế hiện cám nghĩ mới mé của tác giá về đất nước qua những í vé đẹp được phát hiện ớ chiều sâu trên nhiều bình diện : lịch sứ, địa lí, văn hoá,... Đóng góp riêng cúa đoạn trích là ở sự nhấn mạnh tư tưởng "Đất Nước của ị Nhân dân" bằng hình thức biểu đạt giàu suy tư, qua giọng thơ trữ tình - chính luận sâu lắng, thiết tha. Các chất liệu của văn hoá dân gian được sứ dụng nhuần nhị, sáng tạo, đem ■ lại sức hấp dẫn cho đoạn trích. - —