SGK Ngữ Văn 7 - Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu

BÀI 27
Kết qua cần đạt
Hiểu được giá trị của tác phẩm Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu trong việc khắc hoạ một cách rất sắc nét hai nhân vật với hai tính cách, đại diện cho hai lực lượng xã hội hoàn toàn dối lập nhau trên đâtnước ta thời thuộc Pháp.
Nắm được cách dùng cụm c - V để mỏ' rộng câu.
Rèn luyện kĩ năng trình bày miệng về một vấh đề xã hội và văn học.
VĂN BẢN
NHŨNG TRÒ LỐ
HAY LÀ VA-REN VÀ PHAN BỘI CHÂU
Do sức ép của công luận ở Pháp và ở Đông Dương, ông Va-renC đã nửa chính thức hứa sẽ chăm sóc vụ Phan Bội ChâW Ông hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông DươngG mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren sẽ "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.
Trước hết, ngài chỉ muốn chăm sóc đến khi nào yên vịP) thật xong xuôi ở bên ây đã.
Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trình từ Mác-xây(5) đến Sài Gòn kéo chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy có nghĩa là trong bốn tuần lễ đó, Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù.
*
* *
[...] Nhưng chúng ta hãy theo dõi, theo dõi bằng đôi cánh của trí tưởng tượng, những hò lố chính thức của ông Va-ren. Hãy theo ông ta đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chính, tận xà liư/6), nơi người đồng bào tôn kính của chúng ta đang rên xiết.
Ôi thật là một tấn kịch ! Ôi thật là một cuộc chạm hán ! Con người đã phản bội giai cấp vô sản Pháp, tên chính khách đã bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đã ruồng bỏ quá khứ, ruồng bổ lòng tín, ruồng bỏ giai cap mình, lúc này mặt đốỉ mặt với người kia, con người đã hi sinh cả gia đình và của cải để xa lánh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mình, sống xa lìa quê hương, luôn luôn bị lũ này săn đuổi, bị chúng nhử vào muôn nghìn cạm bẫy, bị chúng kết án tử hình vắng mặt(7) và giờ đây đang bị, vẫn chúng, đeo gông lên vai đày đoạ ưong nhà giam, ngày đêm bị bóng dáng của máy chém như một bóng ma ám kề bên cổ.
1
Giữa kẻ phản bội nhục nhã và bậc anh hùng, vị thiên sứ(8), dâng xả thân vì độc lập, được hai mươi hiệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng(9), giữa hai con người đó xảy ra chuyện gì đây ?
- Tôi đem tự do đến cho ông đây ! - Va-ren tuyên bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông to kệch đang xiết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm.
"Nhưng, có đi phải có lại, tôi yêu cầu ông lây danh dự hứa với tôi là sẽ hung thành với nước Pháp, hãy cộng tác, hãy hợp lực với nước Pháp để tiến hành ở Đông Dương một sự nghiệp khai hoá(10) và công lí.
"Ông Phan Bội Châu, tôi biết rõ tâm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hi sinh, nhiều nguy nan của ông, và chính tôi, tôi xin là người đầu tiên, với tư cách Toàn quyền Đông Dương, được bày tỏ tẩm lòng rất mực quý họng ống. Song những ý tưởng hào hiệp(n) nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất ? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được ? Than ôi, không đâu, ông ạ ! vả lại, ười ơi ! Tại sao chúng ta lại cứ cố chấp cãi lộn nhau mãi thế* này, ưong lúc ông và tôi, tay nắm chặt tay, chứng ta có thể làm được biết bao công việc tốt đẹp cho xứ Đông Dương này ? Chúng ta có thể cùng nhau làm cho nước ông ưở thành một quốc gia tân tiến lớn, một xứ tự ưị(13), một nước Pháp ở châu Á !
"Ô ! Ông nghe tôi, ông Phan Bội Châu này ! Ông hãy để mặc đấy những ý nghĩ phục thù(14) của ông, hãy từ bổ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thôi, chớ tìm cách xúi giục đồng bào ông nổi lên chống lại chúng tôi nữa ; ưái lại, ông hãy bảo họ cộng tác với người Pháp, và, làm như vậy là ông sẽ được tất cả, được cho đất nước ông, được cho bản thân ông !
"Về chuyện này, tôi có thê’ kể cho ông nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ông, là ông Nguyễn Bá Trác(15); ông biết đấy, ông này đã biết điều rồi và hiện nay thì đã đứng về phía chúng tôi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ông, ông cho là chưa đủ, thì tôi xin kê’ gương đồng bào của chính tôi cho ông nghe, gương các bạn học của tôi từ hồi còn nhỏ, các chiến hữu của tôi, Guy-xta-vơ, A-lếch-xăng, A-ri-xtít, An-be, Pôn và Lê-ông(16). Những vị ây, ngày nay lừng danh cả, đều đã lần lượt đớt cháy những cái mà mình đã tôn thờ và đang tôn thờ những cái mà mình đã đốt cháy. Như vậy các vị ây có sao không ? Chẳng sao cả. Nền dân chủ của chúng tôi, nhờ Chúa ! Rất là tốt! Thật thế, nền dân chủ hào hùng của nước Pháp, mà hôm nay tôi được vinh dự thay mặt giữa các ông, khoan dung với những người, như tôi, đã đoạn tuyệt*77) với những lầm lạc của tuổi trẻ.
"Nhưng sao thế, ông hãy nhìn tôi này, ông Phan Bội Châu ! Trước tôi là đảng viên Xã hội đấy, và giờ đầy thì tôi làm Toàn quyền... !".
ừ thì Phan Bội Châu nhìn Va-ren. Nhưng, lạ chưa ! Những lời nói của Va-ren hình như lọt vào tai (Phan) Bội Châu chẳng khác gì "nước đô’ lá khoai" (18), và cái im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Châu suốt buổi gặp gỡ hình như làm cho Va-ren sửng sốt cả người.
Không phải vì một bên nói tiếng Nam, một bên nói tiếng Tây : đã có một viên quan ở đây làm thông ngôn(19) cơ mà. Nhưng cứ xét binh tình)20), thì đó chỉ là vì (Phan) Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu.
*
* *
Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ít ra là không ai biết được gì hơn nữa. Chỉ có anh lính dõng)21) An Nam bồng súng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhìn qua chấn song, có thấy một sự thay đổi nhẹ trên nét mặt người tù lừng tiếng. Anh quả quyết)22) - cái anh chàng ranh mãnh đó - rằng có thây đôi ngọn râu mép người tù nhếch lên một chút rồi lại hạ xuống ngay, và cái đó chỉ diễn ra có một lần thôi.
Nếu quả thật thế, thì có thể là lúc ây (Phan) Bội Châu có mỉm cười, mỉm cười một cách kín đáo, vô hình và im lặng, như cánh ruồi lướt qua vậy.
Nguyễn Ái Quôc
T.B - Một nhàn chung thú' hai cùa cuộc hội kiến Va-ren - Phan Bội Châu (xin chẳng dám nêu tên nhân chứng này) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Châu đã nhổ vào mặt Va-ren; cái đó thì cũng có thể.
(Nguyễn Ái Quốc(*\ báo Người cùng khổ, số 36 - 37,
tháng 9,10 -1925, Phạm Huy Thông dịch,
trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập II, NXB Sự thật, Hà Nội, 1981)
Chú thích
(★) Nguyễn Ái Quốc (1890 - 1969) : Nguyễn Ái Quốc là tên gọi rất nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được dùng từ năm 1919 đến năm 1945. Bút danh Nguyễn Ái Quôc gắn với tờ báo Người cùng khổ, nhiều truyện kí (sau này in thành Truyện kí Nguyễn Ái Quốc) và tác phẩm Bẩn án chếđộ thực dân Pháp viết trên đất Pháp, bằng tiếng Pháp trong thời gian từ 1922 đến 1925. Trong Truyện kí Nguyễn Ái Quốic có truyện ngắn Những trò lồ'hay là Va-ren và Phan Bội Châu được viết ngay sau khi nhà cách mạng Phan Bội Châu bị bắt cóc (18 - 6 - 1925) ở Trung Quốc giải về giam ở Hoả Lò - Hà Nội và sắp bị xử án, còn Va-ren thì chuẩn bị sang nhậm chức Toàn quyền Đông Dương. Tác phẩm được viết với mục dích cổ động phong trào của nhân dân trong nước đòi thả Phan Bội Châu.
Va-ren : ngưỗi Pháp, từng tham gia Đảng Xã hội, nhưng rồi phản đảng và được cử làm Toàn quyền Đông Dương từ cuối năm 1925 sau khi Toàn quyền cũ là Méc-lanh bị nhà cách mạng Phạm Hồng Thái giết hụt ở Sa Diện (Trung Quốc), phải về nước.
Phan Bội Châu (1867 - 1940): quê ở làng Đan Nhiệm (nay là xã Nam Hoà), huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, nổi tiếng học giỏi, sau khi đỗ đầu kì thi Hương (giải nguyên) vào năm 1900, đã hiến thân cho sự nghiệp cứu nước. Cụ tham gia thành lập Duy tân hội (1904), là lãnh tụ của phong trào Đông du và Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, cụ bị bắt giải từ Trung Quốc về nước, bị kết án tù chung thân, nhưng trước áp lực của phong trào đâu tranh của nhân dân, kẻ thù đã phải ân xá đem vào giam lỏng ở Bến Ngự xứ Huế. Phan Bội Châu còn là một nhà văn lớn, tiêu biểu nhất cho nền văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.
Toàn quyền : chức quan cai trị đứng đầu cả Đông Dương thời thuộc Pháp ; Đông Dương: tên gọi chung của Việt Nam, Lào, Cam-pu-chia thời thuộc Pháp.
Yên vị : ngồi yên vào chô. ở đây muốn nói tới sự ngồi yên ở cương vị Toàn quyền.
Mác-xâỵ: thành phố’ cảng ở phía nam nước Pháp.
Xà lim : phiên âm và Việt hoá từ tiếng Pháp xe-luy-lơ (cellule) chỉ phòng biệt giam tù nhân thuộc loại nguy hiểm.
Năm 1913, sau vụ ném tạc đạn khách sạn Hà Nội do Việt Nam Quang phục hội bố trí, Phan Bội Châu bây giờ đang hoạt động ở Trung Quốc đã bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.
Thiên sứ: sứ giậ của nhà trời.
Tôn sùng: kính trọng đến mức sùng bái.
Khai hoá : mở mang, nâng cao trình độ từ lạc hậu lên văn minh. Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp đã nêu chiêu bài "Khai hoá" dân Đông Dương trong khi thống trị nhân dân ta.
Hào hiệp : có nghĩa khí dũng cảm và tính cách hào phóng.
Cố châ'p : cứ một mực giữ nguyên ý kiến theo những quan điểm cứng nhắc sẵn có.
Tự trị: tự mình cai quản, điều khiển lây. ơ đây là quyền chính trị của một quốc gia.
Phục thù: trả thù.
Nguyễn Bá Trác: người từng tham gia phong trào Đông du, sau quay ra đầu thú, cộng tác với thực dân, làm chủ bút phần Hán văn trên Nam phong tạp chí.
Tên những người đã từng phản bội lí tưởng để được quyền cao, chức trọng.
Đoạn tuyệt: cắt đứt.
"Nước đổ lá khoai": "... Lá khoai trơn và không thấm, nước đổ lên chảy tuột đi ngay..." (chú thích của tác giả).
Thông ngôn : phiên dịch miệng - người phiên dịch (ngôn : lời nói, nói).
Bỉnh tình : tình hình trong binh lính, ơ đây có nghĩa là tình hình nói chung.
Lính dõng: vốn là lính địa phương ở nông thôn thời Pháp thuộc, ở đây là lính khô' xanh coi ngục.
Quả quyết: (nói và làm) một cách quyết đoán, dứt khoát.
ĐỌC-HIỂU VẤN BẢN
Theo em, đây là một tác phẩm ghi chép sự thật hay là tưởng tượng hư cấu ? Căn cứ vào đâu đê’ kết luận ?
Đọc kĩ đoạn đầu tác phẩm từ "Do sức ép của công luận" đến "Phan Bội Châu vẫn bị giam trong tù" và trả lời các câu hỏi saú :
Va-ren đã hứa gì về vụ Phan Bội Châu ?
Thức chất của lời hứa đó là gì ?
Cụm từ "nửa chính thức hứa" và câu hỏi của tác giả "giả thử cứ cho rằng [...] sẽ "chăm sóc" vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao" có ý nghĩa gì trong việc bộc lộ thực chất lời hứa của Va-ren ?
Trong cảnh Va-ren đến Hà Nội để gặp Phan Bội Châu, hai nhân vật chính là Va-ren và Phan Bội Châu đã thể hiện một sự tương phản, đô'i lập cực độ. Hãy làm rõ nhận định đó bạng cách trả lời các câu hỏi sau :
Sô' lượng lời văn dành cho việc khắc hoạ tính cách của từng nhân vật nhiều ít như thê' nào ? Sự nhiều ít đó thê’ hiện dụng ý nghệ thuật gì của tác giả khi khắc hoạ tính cách của từng nhân vật ?
Qua những lời lẽ có tính chất độc thoại (tự nói một mình) của Va-ren trước Phan Bội Châu, động cơ, tính cách, bản chất của Va-ren đã hiện lên như thê' nào ?
Qua sự im lặng của Phan Bội Châu và lời bình của tác giả về sự im lặng đó, em thầy gì về khí phách, tư thê' của Phan Bội Châu trước Va-ren ?
Theo em, ví thử truyện Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu dừng lại ở câu : "... chỉ là vì Phan Bội Châu không hiểu Va-ren cũng như Va-ren không hiểu (Phan) Bội Châu" thì có được không ? Nhưng ở đây lại có thêm đoạn kết, trong đó có chi tiết về lời quả quyết của anh lính dõng An Nam và chi tiết về lời đoán thêm của tác giả thì giá trị câu chuyện được nâng lên như thế nào ?
* Ngoài ra, lại còn T.B (tái bút) với lời quả quyết của nhân chứng thứ hai. Vậy giá trị của lời T.B này là gì ? Có điều gì thú vị trong sự phối hợp giữa lời kết và lời T.B ?
Sau những phân tích trên, em hãy nêu lên tính cách của hai nhân vật Va-ren và Phan Bội Châu.
• Ghi nhớ
Bằng giọng văn sắc sảo, hóm hỉnh và khả năng tưởng tượng, hư câu, Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu (phần được học) đã khắc hoạ được hai nhân vật có tính cách đại diện cho hai lực lượng xã hội hoàn toàn đối lập nhau ở nước ta thời Pháp thuộc. Va-ren : gian trá, lô'bịch, đại diện cho thực dân Pháp phản động ở Đông Dương. Phan Bội Châu kiên cường, hất khuất, xứng dáng là "bậc anh hùng, vị thiên sứ, đấng xả thân vì độc lập", tiêu biểu cho khí phách dân tộc Việt Nam.
LUYỆN TẬP
Trong truyện, thái độ của tác giả đối với Phan Bội Châu như thế nào ? Căn cứ vào đâu để biết điều đó ?
* Giải thích nghĩa cụm từ "những trò lố" trong nhan đề tác phẩm.
ĐỌC THÊM
Phan tiên sinh^ là người hào kiệt Mười năm xưa đọc hết thánh hiền^
Phan tiên sinh : tiên sinh họ Phan (tiên sinh : từ xưng hô đối với người mình kính trọng). Ớ đây chỉ Phan Bội Châu.
Hào kiệt: người có tài cao, chí lớn hơn hẳn người thường.
Thánh hiền : người được các đời sau trong xã hội phong kiến tôn sùng, coi là có tài đức, trí tuệ hơn hẳn người đời, theo quan niệm và huyền thống của Nho giáo. Ớ đây chỉ những vị tổ của đạo Nho.
Gặp cơn đất đổ trời nghiêng
Lòng mẫn thế ưu thiên chan chứa...
(Võ Liêm Sơn, Chúc thọ cụ Phan Sào Nam, 1927)
Dầu tôi là người Pháp, đối với Phan Bội Châu, tôi cũng phải hâm mộ. Tôi hâm mộ là hâm mộ cái thân thế quang minh, cái tinh thần cao thượng, cái nghị lực bất di(c\ bất khuât đã chứng tỏ ra trong các việc làm của đời Phan...
Bô-na	Y nói cảnh đất nước bị tan hoang dưới sự đô hộ của người Pháp bâ'y giờ.
 	Mãn thê': lo đời, thương đời; ưu thiên : nghĩa đen là lo ười. ở đây là sự lo xa cho đất nước (dựa theo điển cố của sách Nho xưa).
 	Bất di: không dời.
 	Bô-na: luật sư người Pháp, bào chữa cho Phan Bội Châu bong phiên toà ngày 23 -11 -1925.
(Theo Tôn Quang Phiệt, ưong Phan Bội Châu
và một giai đoạn lịch sử chống Pháp của nhân dân Việt Nam,
NXB Văn hoa, Hà Nội, 1958)