SGK Ngữ Văn 11 - Về luân li xã hôi ở nước ta (trích Đạo đức và luân lí Đông Tây)

VỂ LUÂN Lí XÁ HỘI Ở NUỚC TA_ PHAN CHÂU TRINH (Trích Đạo đức và luân lí Đông Tâỳ)
KẾT QUẢ CẦN ĐẠT
Cám nhận được tinh thần yêu nước, tư tưởng tiến bộ cúa Phan Châu Trinh khi kêu gọi gây dựng nền luân lí xã hội ở nước ta.
Hiểu được nghệ thuật viết văn chính luận. Có ý niệm về phong cách chính luận của một tác giá cụ thể.
TIỂU DẪN
Phan Châu Trinh (1872 - 1926), tự Tử Cán, hiệu Tây Hồ, biệt hiệu Hi Mã, quê ở làng Tây Lộc, huyện Tiên Phước, phủ Tam Kì (nay là thôn Tây Hồ, xã Tam Lộc, huyện Phú Ninh, tỉnh Quảng Nam). Ông đỗ Phó bảng nám Tân Sửu (1901), làm quan một thời gian ngắn rồi từ quan, đi làm cách mạng. Phan Châu Trinh chủ trương cứu nước bằng cách lợi dụng thực dân Pháp, cải cách đổi mới mọi mặt (duy tân), làm cho dân giàu, nước mạnh, trên cơ sở đó tạo nền độc lập quốc gia. Tuy con đường ấy có phần ảo tưởng nhưng nhiệt huyết cứu nước của Phan Châu Trinh rất đáng khâm phục. Năm 1908, ông bị bắt đày đi Côn Đảo. Ba năm sau, khi được trả tự do, Phan Châu Trinh xin sang Pháp tìm cách thúc đẩy cải cách chính trị ỞĐông Dương nhưng công việc không thành. Năm 1925, ông về Sài Gòn, diễn thuyết được vài lần, sau đó ốm nặng rồi mất. Đám tang Phan Châu Trinh trở thành một phong trào vận động ái quốc rộng khắp cả nước.
Phan Châu Trinh
Phan Châu Trinh luôn có ý thức dùng vãn chương để làm cách mạng. Những áng văn chính luận của ông đậm tính chất hùng biện, lập luận chặt chẽ, đanh thép ; những bài thơ của ông dạt dào cảm xúc về đất nước, đồng bào ; tất cả đều thấm nhuần tư tưởng yêu nước và tinh thần dân chủ.
Các tác phẩm chính : Đầu Pháp chính phú thư (1906), Tỉnh quốc hồn ca I, II (1907, 1922), Tây Hồ thi tập (1904 - 1914), Xăng-tê thi tập (1914 - 1915), Giai nhân kì ngộ diễn ca (1915), Thất điều trần (1922), Quân trị chủ nghĩa và Dân trị chủ nghĩa (1925), Đạo đức và luân lí Đông Tây (1925),...
Về luân lí xã hội ở nước ta là một đoạn trích trong phần ba của bài Đạo đức và luân lí Đông Tây (gồm năm phần chính, kể cả nhập đề và kết luận), được Phan Châu Trinh diễn thuyết vào đêm 19 - 11 - 1925 tại nhà Hội Thanh niên ở Sài Gòn (nay là Thành phố Hồ Chí Minh). Tên bài cũng như các số thứ tự trong đoạn trích do người biên soạn đặt.
VÃN BẲN
Xã hội luân lí thật trong nước ta tuyệt nhiên không ai biết đến, so vói quốc gia luân lí thì người mình còn dốt nát hon nhiềụ(1). Một tiếng bè bạn không thể thay cho xã hội luân lí được, cho nên không cần cắt nghĩa làm gì	Theo Phan Châu Trinh, luân lí phưong Tây đã phát triển qua ba giai đoạn, từ gia đình, lên quốc gia, đến xã hội. Trong thời Trung cổ, luân lí mới chỉ là luân lí gia đình, gia đình nào biết gia đình nấy ; khi các quốc gia hình thành (khoảng thế kỉ XVI) thì có luân lí quốc gia, quốc gia nào lo củng cố, phát triển quốc gia nấy; chỉ sau Chiến tranh thế giới lần thứ nhất, cái tư tường về luân lí xã hội mới thực sự được đề xướng và xây dựng. Luân lí xã hội tức là luân lí của chủ nghĩa xã hội, coi trọng sự bình đẳng của con người, không chỉ quan tâm đến từng gia đình, qúốc gia mà còn đến cả thế giới. Cũng theo Phan Châu Trinh, trong xã hội Việt Nam thời đó, cả luân lí gia đình lẫn luân lí quốc gia (mà phần cốt lõi là ý thức nghĩa vụ đối với quốc gia) đều đã tiêu vong. Đây là nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng mất nước. Riêng về luân lí xã hội là thứ luân lí đang được cổ vũ ở các nước phưong Tây thì người dân ta chưa có ý niệm gì. (Lưu ý: Tác giả đã dùng khái niệm theo cú pháp của Hán ngữ; ở đây, xã hội luân lí hay quốc gia luân lí chính là luân lí xã hội, luân lí quốc gia theo cách nói quen thuộc hiện nay.)
 	Ý cả câu : không thể hiểu đon giản rằng luân lí xã hội chẳng qua chỉ là tình cảm bạn bè giữa người này vói người khác.
 	Thức giá : người có kiến thức, học vấn.
 	Ý cả đoạn : tư tưởng "bình thiên hạ’’ của Khổng - Mạnh có điểm tưong đồng với tư tưởng về cách mạng thế giói, về việc xây dựng nền luân lí xã hội đang được cổ vũ ở các nước phưqng Tây hiện thòi, tuy vậy, không mấy kẻ thường quen mồm nói đến ba chữ bình thiên hạ hiểu được đúng bản chất của vấn đề, tệ hon, có khi xuyên tạc nguyên lí của Khổng - Mạnh.
 	Xã hội chủ nghĩa: tức chủ nghĩa xã hội, nói theo cú pháp Hán ngữ. Phan Châu Trinh hiểu khái niệm này không hoàn toàn giống chúng ta ngày nay.
 	Phóng đại: phát triển rộng (nghĩa trong văn cảnh).
.
Tuy trong sách Nho có câu : “Sửa nhà trị nước rồi mói yên thiên hạ”. Hai chữ thiên hạ đó tức là xã hội. Ngày nay những kẻ học ra làm quan cũng võ vẽ nhắc đến hai chữ đó nhưng chỉ làm trò cười cho kẻ thức giả® đấy thôi. Cái chủ ý bình thiên hạ mất đi đã từ lâu rồi®.
Cái xã hội chủ nghĩa® bên Âu châu rất thịnh hành như thế, đã phóng đại® ra như thế, thế mà người bên ta thì điềm nhiên như kẻ ngủ không biết gì là gì. Thưong hại thay! Người nước ta không hiểu cái nghĩa vụ loài người ăn ở vói loài người đã đành, đến cái nghĩa vụ mỗi người trong nước cũng chưa hiểu gì cả. Bên Pháp, mỗi khi người có quyền thế, hoặc chính phủ, lấy sức mạnh mà đè nén quyền lợi riêng của một người hay của một hội nào, thì người ta hoặc kêu nài, hoặc chống cự, hoặc thị oai	Thị oai: phô bày sức mạnh.
, vận dụng kì cho đến được công bình mói nghe.
Vì sao mà người ta làm được như thế ? Là vì người ta có đoàn thể, có công đức(1) biết giữ lợi chung vậy. Họ nghĩ rằng nếu nay để cho người có quyền lực đè nén ngưòi này thì mai ắt cũng lấy quyền lực ấy để đè nén mình, cho nên phải hiệp nhau lại phòng ngừa trước. Người ta có ăn học biết xét kĩ thấy xa như thế, còn người nước mình thì sao ? Người mình thì phải ai tai nấy	Công đức: ý thức sẵn sàng làm việc chung, sẵn sàng giúp đỡ lẫn nhau và tôn trọng quyền lợi của người khác (nghĩa trong văn cảnh).
 	Phải ai tai nấy (tai: tai hoạ): ai bị tai hoạ thì người đó chịu.
, ai chết mặc ai! Đi đường gặp người bị tai nạn, gặp người yếu bị kẻ mạnh bắt nạt cũng ngơ mắt đi qua, hình như người bị nạn khốn	Khốn : khổ sở.
 ấy không can thiệp	Can thiệp: can hệ, liên quan.
 gì đến mình.
Đã biết sống thì phải bênh vực nhau, ông cha mình ngày xưa cũng đã hiểu đến. Cho nên mới có câu : “Không ai bẻ đũa cả nắm” và “Nhiều tay làm nên bộp	Bộp : tiếng vỗ to.
”. Thế thì dân tộc Việt Nam này hồi cổ sơ cũng biết đoàn thể, biết công ích	Công ích : việc lợi chung.
, cũng góp gió làm bão, giụm cây làm rừng, không đến nỗi trơ trọi, lơ láo, sợ sệt, ù lì như ngày nay.
Dân không biết đoàn thể, không trọng công ích là bởi ba bốn trăm năm trở về đây, bọn học trò trong nước mắc	Mắc: bận.
 ham quyền tước, ham bả vinh hoa của các triều vua mà sinh ra giả dối nịnh hót, chỉ biết có vua mà chẳng biết có dân. Bọn ấy muốn giữ túi tham mình được đầy mãi, địa vị của mình được vững mãi, bèn kiếm cách thiết	Thiết: làm ra, dựng nên.
 	Kẻ mang đai đội mũ : chỉ chung vua quan ngồi ở ngôi cao.
 pháp luật, phá tan tành đoàn thể của quốc dân.
Dẫu trôi nổi, dẫu cực khổ thế nào mặc lòng, miễn là có kẻ mang đai đội mũ® ngất ngưởng ngồi trên, có kẻ áo rộng khăn đen	Kẻ áo rộng khăn đen : chỉ chung quan lại thuộc ngạch dưới.
 	Nhũng: quấy rối.
 lúc nhúc lạy dưới, trăm nghìn năm như thế cũng xong! Dân khôn mà chi! Dân ngu mà chi! Dân lợi mà chi! Dân hại mà chi! Dân càng nô lệ, ngôi vua càng lâu dài, bọn quan lại càng phú quý ! Chẳng những thế mà thôi, “một người làm quan một nhà có phước”, dầu tham, dầu nhũng(11), dầu vơ vét, dầu rút tỉa của dân thế nào cũng không ai phẩm bình ; dầu lấy lúa của dân mua vườn sắm ruộng, xây nhà làm cửa cũng không ai chê bai.
Người ngoài thì khen đắc thời(1), người nhà thì dựa hoi quan, khiến những kẻ ham mồi phú quý không đua chen vào đám quan trường sao được. Quan lại đời xưa đòi nay của ta là thế đấy! Luân lí của bọn thượng lưu - tôi không gọi bọn ấy là thượng lưu, tôi chỉ mượn hai chữ thượng lưu nói cho anh em dễ hiểu mà thôi - ở nước ta là thế đấy!
Ngày xưa thì bọn ấy là bọn Nho học đã đỗ được cái bằng cử nhân, tiến sĩ, ngày nay thì bọn ấy là bọn Tây học đã được cái chức kí lục	Đắc thời: gặp thời.
 	Kí lục: viên chức phụ trách giấy tờ, sổ sách ở các công sở.
 thông ngôn	Thông ngôn : người làm việc phiên dịch.
; có khi bồi bếp dựa vào thân thế của chủ cũng ra làm quan nữa. Những bọn quan lại đã nói ở trên này chỉ còn một tiếng chỉ đúng hon là lũ ăn cưóp có giấy phép vậy.
Những kẻ ở vườn thấy quan sang, quan quyền cũng bén mùi làm quan. Nào lo cho quan, nào lót cho lại	Lại: chức hỗ trợ công việc noi cửa quan.
, nào chạy ngược nào chạy xuôi, dầu cố	Cố: giao tài sản cho người khác giữ để vay tiền ; đến hạn nếu không trả được thì tài sản của mình sẽ thuộc về người cho vay.
 ruộng dầu bán trâu cũng vui lòng, chỉ cần được lấy một chức xã trưởng hoặc cai tổng, đặng ngồi trên, đặng ăn trước, đặng hống hách thì mói thôi. Những kẻ như thế mà vẫn không ai khen chê, không ai khinh bỉ, thật cũng lạ thay! Thưong ôi! Làng có một trăm dân mà người này đối vói kẻ kia đều ngó theo sức mạnh, không có một chút gì gọi là đạo đức là luân lí cả. Đó là nói người trong một làng đối với nhau, chí	Chí: đến.
 như đối vói dân kiều cư kí ngụ	Dân kiều cư kí ngụ : dân nơi khác đến ở nhờ.
 thì lại càng hà khắc hon nữa. ôi! Một dân tộc như thế thì tư tường cách mạng nảy nở trong óc chúng làm sao được! Xã hội chủ nghĩa trong nước Việt Nam ta không có là cũng vì thế.
Nay muốn một ngày kia nước Việt Nam được tự do độc lập thì trước hết dân Việt Nam phải có đoàn thể đã. Mà muốn có đoàn thể thì có chi hay hon là truyền bá xã hội chủ nghĩa trong dân Việt Nam này.
(Theo NGUYỄN VĂN DƯƠNG (biên soạn), Tuyển tập Phan Châu Trinh, NXB Đà Nằng - Trung tâm nghiên cứu Quốc học, 1995)
HƯỚNG DẪN HỌC BÀI
cấu trúc đoạn trích gồm ba phần. Hãy nêu ý chính của từng phần và xác lập mối liên hệ giữa chúng. Chủ đề tư tưởng của đoạn trích là gì ?
Trong phần 1 của đoạn trích, tác giả đã chọn cách vào đề như thế nào để tránh sự hiểu lầm của người nghe về khái niệm luân lí xã hội 1
Trong phần 2, ở hai đoạn đầu, tác giả đã so sánh “bên Âu châu”, “bên Pháp” với “bên ta” về điều gì ?
Ở các đoạn sau của phần 2, tác giả chỉ ra nguyên nhân của tình trạng “dân không biết đoàn thể, không trọng công ích” là gì ? Tác giả đã đả kích chế độ vua quan chuyên chế ra sao ?
Nhận xét về cách kết họp yếu tố biểu cảm với yếu tố nghị luận trong đoạn trích.
	GHI NHỚ	
LUYỆN TẬP
Đoạn trích về luân lí xã hội ớ nước ta toát lên dũng khí của một người yêu nước : vạch trần thực trạng đen tối của xã hội, đề cao tư tưởng đoàn thể vì sự tiến bộ, hướng về một ngày mai tươi sáng của đất nước. Qua đó, cũng thấy được một phong cách chính luận độc đáo : lúc từ tốn, mềm móng, lúc kiên quyết, đanh thép ; lúc mạnh mẽ, lúc nhẹ nhàng mà đầy sức thuyết phục.
Đọc lại Tiểu dẫn và hình dung hoàn cảnh sáng tác, tâm trạng của tác giả khi viết đoạn trích.
Có thể cảm nhận được gì về tấm lòng của Phan Châu Trinh cũng như tầm nhìn của ông qua đoạn trích này ?
3*. Chủ trương gây dựng nền luân lí xã hội ở Việt Nam của Phan Châu Trinh đến nay còn có ý nghĩa thời sự không ? Tại sao ?