SGK Ngữ Văn 11 - Chiếu cầu hiền (Cầu hiền chiếu)
(Cầu hiền chiếu) KẾT QUÁ CẦN ĐẠT • Hiếu được chủ trương chiến lược của vua Quang Trung trong việc tập họp người hiền tài. • Nhận thức đúng đắn vai trò và trách nhiệm cúa người trí thírc đối với công cuộc xây dựng đất nước. Siná • Nắm vững nghệ thuật lập luận trong bài chiếu và cảm xúc cúa người viết. TIỂU DẪN Ngô Thì Nhậm (1746- 1803) hiệu là Hi Doãn, người làng Tả Thanh Oai (làng Tó), huyện Thanh Oai, trấn Son Nam (nay thuộc huyện Thanh Trì, Hà Nội). Năm 1775, ông đỗ tiến sĩ, từng được chúa Trịnh giao cho giữ chức Đốc đồng trấn Kinh Bắc. Năm 1788, khi nhà Lê - Trịnh sụp đổ, Ngô Thì Nhậm đã đi theo phong trào Tây Sơn, đưọc vua Quang Trung phong làm Lại bộ Tã thị lang, sau thăng chức Binh bộ Thượng thư. õng là người có đóng góp tích cực cho triều đại Tây Sơn. Nhiều văn kiện, giấy tờ quan trọng của Tây Sơn do ông soạn thảo. Viết chiếu cầu hiền tài là một truyền thống văn hoá chính trị phương Đông thời cổ trung đại. Chiếu cầu hiền của vua Quang Trung do Ngô Thì Nhậm viết thay vào khoảng năm 1788 - 1789, nhằm thuyết phục sĩ phu Bắc Hà, tức các trí thức của triều đại cũ (Lê - Trịnh) ra cộng tác với triều đại Tây Sơn. VĂN BẢN Từng nghe nói rằng: Người hiền xuất hiện ở đòi, thì như ngôi sao sáng trên tròi cao. Sao sáng ắt chầu về ngôi Bắc Thần Hiền : người có đức và tài. Bắc Thần : sao Bắc Đẩu, tượng trưng cho ngôi vua. , người hiền ắt làm sứ giả cho thiên tử. Nếu như che mất ánh sáng, giấu đi vẻ đẹp, có tài mà không được đời dùng, thì đó không phải là ý trời sinh ra người hiền vậy. Trước đây thòi thế suy vi, Trung châu gặp nhiều biến cố, kẻ sĩ phải ở ẩn trong ngòi khe Ở ẩn trong ngòi khe : dịch thoát chữ “khảo bàn”. Khảo bàn là tên bài thơ trong thiên “Vệ phong” (Kinh Thi) nói về những người ở ẩn nơi ngòi khe. , trốn tránh việc đời Trốn tránh việc đời: dịch thoát câu “Dụng củng vu hoàng ngưu” (Gói kĩ trong tấm da bò). Hào Sơ cửu, quẻ Cách trong Kinh Dịch : “Củng dụng hoàng ngưu chi cách” (Dùng da bò để bọc cho thật chắc), ý nói kẻ ẩn dật trốn tránh việc đời khác nào tấm da bò bọc lấy đồ vật một cách vững chắc. , những bậc tinh anh trong triều đường phải kiêng dè không dám lên tiếng(1). Cũng có kẻ gõ mõ canh cửa Kiêng dè không dám lên tiếng: dịch thoát câu “Giới minh vu trượng mã” (Ngựa chầu phải kiêng dè tiếng hí) ; ở đây ý nói các quan trong triều đều giữ mình không dám nói thảng. Gõ mõ canh của : dịch câu “Kích đạc bão quan”, xuất xứ ở sách Mạnh Tử; kích đạc là người đánh mõ canh đêm, bão quan là người canh cửa, đều là những chức vụ thấp kém. , cũng có kẻ ra biển vào sông Ra biển vào sông: ở đây chỉ người đi ở ẩn. Chết đuối trên cạn : dịch chữ “lục trầm”, xuất xứ ở sách Trang Tủ, ý nói kẻ đi ở ẩn như người bị chết đuối trên cạn. Lẩn tránh : dịch chữ “phì độn”, xuất xứ ở quẻ Độn trong Kinh Dịch, nói kẻ đi ở ẩn. Ghé chiếu : dịch chữ “trắc tịch”, xuất xứ ở Hậu Hán thư, Chương Đế kỉ, nghĩa là ngồi bên mép chiếu chứ không ngồi chính giữa vì còn đợi người hiền tài, có ý khiêm tốn. Thời đổ nát: dịch từ chữ “cổ”, cũng là tên một quẻ trong Kinh Dịch, nói thời kì đổ nát lộn xộn. Hào Thượng cửu, quẻ cổ ghi: “Bất sự vương hầu, cao thượng kì chí” (Chảng chịu phụng sự vương hầu, giữ chí của mình cho cao thượng). Vu khoát: viển vông, không thiết thực. , chết đuối trên cạn® mà không biết, dường như muốn lẩn tránh® suốt đòi. Nay trẫm đang ghé chiếu® lắng nghe, ngày đêm mong mỏi, nhưng những người học rộng tài cao chưa thấy có ai tìm đến. Hay trẫm ít đức không đáng để phò tá chăng ? Hay đang thời đổ nát® chưa thể ra phụng sự vưcmg hầu chăng ? Kìa như, tròi còn tăm tối, thì đấng quân tử phải trổ tài. Nay đưong ở buổi đầu của nền đại định, công việc vừa mới mở ra. Kỉ cương nơi triều chính còn nhiều khiếm khuyết, công việc ngoài biên đương phải lo toan. Dân còn nhọc mệt chưa lại sức, mà đức hoá của trẫm chưa kịp nhuần thấm khấp nơi. Trẫm nơm nóp lo lắng, ngày một ngày hai vạn việc nảy sinh. Nghĩ cho kĩ thì thấy rằng : Một cái cột không thể đỡ nổi một căn nhà lớn, mưu lược một người không thể dựng nghiệp trị bình. Suy đi tính lại trong vòm trời này, cứ cái ấp mười nhà ắt phải có người trung thành tín nghĩa. Huống nay trên dải đất văn hiến rộng lớn như thế này, há trong đó lại không có lấy một người tài danh nào ra phò giúp cho-chính quyền buổi ban đầu của trầm hay sao ? Chiếu này ban xuống, các bậc quan viên lớn nhỏ, cùng với thứ dân trăm họ, người nào có tài năng học thuật, mưu hay hơn đời, cho phép được dâng sớ tâu bày sự việc. Lời nói nào có thể chọn dùng được, thì cất nhắc không kể thứ bậc ; chỗ nào không dùng được thì gác lại, không vì lời nói sơ suất vu khoát® mà bắt tội. Còn người có nghề hay nghiệp giỏi, có thể cống hiến cho đòi, thì cho phép các quan văn, quan võ được tiến cử, nhưng vẫn dẫn vào đợi ra mắt, tuỳ tài lục dụng. Hoặc người nào từ trước đến nay tài năng còn bị che kín, chưa được người đời biết đến, thì cũng cho phép dâng sớ tự tiến cử, chớ hiềm vì mưu lợi mà phải bán rao. Này! Trong khoảng trời đất, hiền tài còn ẩn náu, trước đây thì nên như thế. Nay trời trong sáng, đất thanh bình, chính là lúc người hiền gặp hội gió mây, những ai có tài có đức hãy cùng cố gắng lên, ghi tên tại triều đình, cùng nhau cung kính, cùng nhau hưởng phúc lành tôn vinh. Vậy bố cáo gần xa để mọi người đều biết. (Theo Ngô Thì Nhậm toàn tập, tập II, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội, 2004) HƯỚNG DẪN HỌC BÀI Anh (chị) hãy cho biết bài chiếu gồm có mấy phần và nội dung của mỗi phần. Từ đó, hãy khái quát nội dung chính của một vãn bản “cầu hiền”. Hãy cho biết: Bài chiếu được viết nhằm đối tượng nào ? Các luận điểm đưa ra để thuyết phục là gì ? Có phù họp với đối tượng không ? Nhận xét về nghệ thuật lập luận của bài chiếu. Qua bài chiếu, anh (chị) hãy nhận xét về tư tưởng và tình cảm của vua Quang Trung. GHI NHỚ Chiếu cầu hiền là một văn kiện quan trọng thế hiện chú trưong đúng đắn cúa nhà Tây Son nhằm động viên trí thức Bắc Hà tham gia xây dựng đất nước. Bài chiếu được viết với nghệ thuật thuyết phục đặc sắc và thể hiện tình cảm của tác giả đối với sự nghiệp xây dựng đất nước.