SGK Ngữ Văn 11 - Đọc thêm: "Vi hành"
(Trích Những bức thư gửi cô em họ do tác giả tự dịch từ tiếng An Nam)
TIỂU DẦN
"Vi hành” là một truyện ngắn tiêu biểu cho bút pháp văn xuôi hiện đại và nghệ thuật châm biếm sắc sảo của những truyện, kí Nguyễn Ái Quốc ra đời vào đầu những năm 20 của thế kỉ XX ở Pháp.
Nguyễn Ái Quốc viết "Vi hành ” để cùng với các tác phẩm khác như vờ kịch Con rồng tre, truyện ngắn Lời than vãn của bà Trưng Trắc,... tập trung đả kích vua bù nhìn Khải Định khi y sang Pháp dự cuộc đấu xảo (hội chợ) thuộc địa ở Mác-xây (1922). Tác phẩm được viết bằng tiếng Pháp, đăng trên báo Nhân đạo, cơ quan ngôn luận của Đảng Cộng sản Pháp, số ra ngày 19 - 2 - 1923. Bản dịch dưới đây là của Phạm Huy Thông, in trong tập Truyện và kí của Nguyễn Ái Quốc (NXB Văn học, Hà Nội, 1974).
VẪN BẢN
Hắn đấy!
Đâu phải!
Đúng mà! Anh đã bảo là chính hắn đấy.
Chắc thật à ? Em thì em đã thấy hắn ở trường đua, trông hắn có vẻ nhút nhát hon, lúng ta lúng túng hon cơ, có cả cái chụp đèn chụp lên cái đầu quấn khăn, các ngón tay thì đeo đầy những nhẫn.
Thế hay là hắn đã đem tất cả các thứ đó đến tiệm cầm đồ rồi ? Nhung mà nhìn kĩ xem kìa! Chảng phải vẫn cái mũi tẹt ấy, vẫn đôi mắt xếch ấy, vẫn cái mặt bủng như vỏ chanh ấy đấy à ?
ừ nhỉ. Thì cũng có thể là anh đúng. Nhưng hắn đến đây làm gì nhỉ, trong đường xe điện ngầm này, và tụi các ông quan bà kiếc(1) đi theo thì đâu cả ?
Có khi đã gửi tuốt ở kho hành lí nhà ga để đi choi vi hành đấy.
Đấy, cô em họ thân mến của tôi! Tôi đã thuật lại y nguyên câu chuyện giữa một đôi bạn trẻ ngồi cùng toa xe vói tôi. Họ ngấu nghiến trông tôi với cặp mắt ma mãnh, tò mò, nhưng lại ra bộ không nhìn tôi gì cả.
Cuộc đối thoại tiếp diễn như sau :
Thế em nghĩ thế nào về người khách của chúng ta ? - Người con trai hỏi, ngỡ tôi là một đấng hoàng thượng và tưởng rằng tôi không hiểu họ nói gì vói nhau.
Hắn còn làm mình bật cười hon nữa cơ lúc hắn đeo lên người hắn đủ cả bộ lụa là, đủ cả bộ hạt cườm. - Người bạn gái anh ta trả lòi.
Hạt châu báu đấy chứ! Em thích có chỗ châu báu ấy quá đi, chứ còn gì!
Em mà có ấy à, thì em cố tình đánh mất đi, để được báo chí nói đến, và thế là được trở thành một ngôi sao. Thế còn anh, anh nghĩ gì về người dân bảo hộ của chúng ta nào ?
ích cho chúng ta lắm đấy. Cái lò ở Găng-be đã bán rồi. Cái rương của Hê-ra Miếc-ten cũng đã thanh toán rồi. Vụ án ngưòi bị chặt ra từng khúc thì không thu hút được công chúng lắm vì không thuộc giới thượng lưu. Và thế là cái kho giải trí của chúng ta sắp cạn ráo như B.Đ.D.Í2) vậy. Nhật báo chẳng còn cái gì để bôi bác lên giấy cả. Đúng lúc đó thì...
Đổi xe ở đây chứ, anh yêu ơi ?
Không, ga sau. Đúng lúc đó thì có một anh vua đến với chúng ta.
Em thì em thích Sác-lô Ông quan bà kiếc: chơi chữ, do trong tiếng Pháp, mandarin có nghĩa là ông quan, thêm âm “e” ở sau thành giống cái là bà quan, nhưng mandarine cũng có nghĩa là quả quýt, ở đây chỉ chuyển được phần nào ý đùa sang bản dịch tiếng Việt (có thể dịch ông quan bà quýt).
B. Đ. D.: chữ viết tắt của cụm từ Băng (tức là ngân hàng) Đông Dương, dịch từ cụm từ tiếng Pháp B.I.C. (Banque d’Indochine).
Sác-lô: vai hề nổi tiếng của điện ảnh, do diễn viên kiêm đạo diễn nổi tiếng người Anh là Sác-li Sa-plin sáng tạo nên.
hơn. Vói lại, vua, thì tốn lắm.
Đâu có ! Thế em còn nhớ buổi dạ hội thuộc địa ở Nhà hát Ca vũ đấy chứ ? Phải trả những nghìn rưởi phơ-răng để xem vợ lẽ nàng hầu vua Cao Miên, xem tụi làm trò leo trèo nhào lộn của sư thánh xứ Công-gô ; hôm nay thì chúng mình có mất tí tiền nào đâu mà được xem vua đang ngay cạnh ? Nghe nói ông bầu Nhà hát Múa rối có định kí giao kèo thuê đấy...
Tàu đỗ, cặp trai gái bước xuống, mắt cứ liếc nhìn ưộm tôi, và tôi thì buồn cười quá, bỗng đâm ra nghĩ, và nghĩ đến cô. Tôi như còn trông thấy cái ngày mà cô với tôi, đôi chúng ta, như đôi chim ấy thôi, đậu vắt vẻo trên đầu gối ông bác thân yêu, nghe bác kể chuyện cổ tích. Tôi nhớ chuyện vua Thuấn(1), vì muốn đích thân tai nghe mắt thấy dân có bằng lòng mình không, nên cải trang làm dân cày đi dò la khắp xứ. Lại nhớ chuyện vua Pi-e nước Nga Thuấn : một ông vua trong truyền thuyết Trung Quốc nổi tiếng là hiền đức.
Pi-e nước Nga: Pi-ốt Đại đế, hoàng đế nước Nga ở cuối thế kỉ XVII - đầu thế kỉ XVIII, đã đi học công nghệ ở Tây Âu, sau đó về nước tiến hành cải cách, làm cho nước Nga phong kiến trở nên hùng mạnh.
đi làm thợ và đến làm việc ở các công trường nước Anh. Bên những bậc cải trang vĩ đại ấy muốn đi sâu vào cuộc sống của nhân dân, ngày nay còn có những ông hoàng, ông chúa, để tiện việc riêng và vì những lí do không cao thượng bằng, cũng “vi hành” đấy.
Tôi không được rõ ý đồ nhà “vi hành” của chúng ta ra sao. Phải chăng là ngài muốn biết dân Pháp, dưới quyền ngự trị của bạn ngài là A-lếch-xăng Đệ nhất A-lếch-xăng Đệ nhất {A-lếch-xăng Min-lơ-răng là Tổng thống Pháp lúc bấy giờ) : gọi Tổng thống Pháp theo kiểu chỉ vua chúa để nhấn mạnh tính hài hước của đoạn văn, đồng thời là để nêu rõ sự lỗi thời của vua chúa, tức cũng là để châm biếm Khải Định chua cay hon.
, có được sung sướng, có được uống nhiều rượu và được hút nhiều thuốc phiện bằng dân Nam, dưới quyền ngự trị củá ngài, hay không ? Phải chăng ngài muốn học sử dụng (theo kiểu Pháp) cái liềm của nhà nông cùng cái búa của thầy thợ để sau cuộc ngao du, đem về chút ấm no mà đám "dân” "Dân" được viết bằng tiếng Việt trong nguyên bản tiếng Pháp.
bất hạnh của ngài tói nay hoàn toàn chẳng biết đến ? Hay là, chán cảnh làm một ông vua to, giờ ngài lại muốn nếm thử cuộc đời của các cậu công tử bé Công tủ bé: tiểu công tước, hay công tước bé, trong nguyên bản tiếng Pháp. Ở đây, tác giả giễu cợt rất tinh vi và chơi chữ rất tế nhị: tiếng Pháp vốn có thành ngữ coi những ông hoàng Nga, mà tước hiệu là Đại công tước (grand-duc), là những tay ăn choi bừa bãi.
Bánh xe vô lượng: vòng quay tròn vô tận, ở đây chỉ sự “thay bậc, đổi ngôi” nối tiếp : “Tất cả những ai ở Đông Dương có màu da trắng đều là những bậc khai hoá, thì bây giờ đến lượt tất cả những ai có màu da vàng đều trở thành hoàng đế ở Pháp".
?
Thế nào thì thế, ít lâu nay tôi đã trở thành một đấng hoàng thượng bất đắc dĩ. Bất cứ tôi đi đâu, là có người nhìn tôi, ganh tị tôi, mỉm cười vói tôi, tán tụng tôi, đi theo tôi.
Cô em thân mến, hẳn cô bảo tôi rằng thế là cái bánh xe vô lượngí6) nó đã quay rồi đấy. Đến nay, tất cả những ai ở Đông Dưong có màu da trắng đều là những bậc khai hoá, thì bây giờ đến lượt tất cả những ai có màu da vàng đều trở thành hoàng đế ở Pháp.
Cô không thể tưởng tượng được cảnh đón tiếp tốt đẹp người ta dành cho chúng tôi ở đây. Quần chúng cứ là tự phát mà biểu lộ nhiệt tình khi vừa thoáng thấy một đồng bào ta. Những tiếng “Hắn đấy!” hay “Xem hắn kìa!” là nhưng lòi chào mừng kín đáo và kính trọng mà chúng tôi thường gặp dọc đường.
Cái vui nhất là ngay đến Chính phủ cũng chẳng nhận ra được khách thật của mình nữa, và để chắc chắn khỏi thất thố trong nhiệm vụ tiếp tân, Chính phủ bèn đối đãi vói tất cả mọi người An Nam vào hàng vua chúa và phái tuỳ tùng đi hộ giá Tuỳ tùng đi hộ giá: quan tướng đi theo để bảo vệ vua. Ở đây, tác giả ám chỉ bọn mật thám Pháp.
tuốt! Đó là những người phục vụ thầm kín, rụt rè, vô tư và hết sức tận tuy. Các vị chẳng nề hà chút công sức nào để bảo vệ bọn tôi, và giá cô được trông thấy các vị ân cần theo dõi tôi chẳng khác bà mẹ hiền rình con thơ chập chững bước đi thứ nhất, thì hẳn cô phải phát ghen lên được về nỗi niềm âu yếm của các vị đối với tôi. Có thể nói là các vị bám lấy đế giày tội, dính chặt vói tôi như hình với bóng. Và thật tình là các vị cuống cuồng cả lên nếu mất hút tôi chỉ trong dăm phút! Cô thử nghĩ, làm sao mà không xúc động sâu xa được, khi được đối đãi như thế ?
Ngày nay, cứ mỗi lần ra khỏi cửa, thật tôi không sao che giấu nổi niềm tự hào được là một người An Nam và sự kiêu hãnh được có một vị hoàng đế.
(NGUYỄN ÁI QUỐC, Truyện và kí, NXB Văn học, Hà Nội, 1974)
HƯỚNG DẪN ĐỌC THÊM
Mâu thuẫn trào phúng cơ bản của truyện ngắn “Vi hành” ĩ
Một trong những vấn đề then chốt của nghệ thuật truyện ngắn là tạo được tình huống truyện độc đáo. Theo anh (chị), tác giả đã sáng tạo được tình huống gì trong truyện ngắn này ? Tình huống đó có tác dụng như thế nào trong việc thể hiện chủ đề của tác phẩm và khắc hoạ nhân vật Khải Định ?
Phân tích hình tượng nhân vật Khải Định, qua đó làm rõ tính chiến đấu mạnh mẽ và nghệ thuật trào phúng sắc bén của ngòi bút Nguyễn Ái Quốc.