Giải Lịch Sử lớp 7 Bài 13: Nước Đại Việt ở thế kỉ XIII
NƯỚC ĐẠI VIỆT ở THÊ KỈ XIII HƯỚNG DẪN HỌC Mục tiêu bài học Hiểu và trình bày được những nội dung cơ bản sau : Nguyên nhân làm cho nhà Lý sụp đổ và nhà Trần được thành lập. Sự thành lập nhà Trần là cần thiết cho đất nước và xã hội Đại Việt lúc bấy giờ. Việc nhà Trần thay nhà Lý góp phần củng cố chế độ quân chủ trung ương tập quyền vững mạnh thông qua việc sửa đổi, bổ sung thêm pháp luật thời Lý, xây dựng quân đội, củng cố quốc phòng, phục hồi và phát triển kinh tế. Kiến thức cơ bản Mục I. Nhà Trần thành lập Nhà Lý sụp đổ Từ Cuối thế kỉ XII, nhà Lý suy yếu, chính quyền không chăm lo đời sống nhân dân, quan lại ăn chơi sa đoạ. Kinh tế khủng hoảng, mất mùa, nông dân li tán. Một số thế lực phong kiến địa phương nổi dậy, nhà Lý buộc phải dựa vào thế lực họ Trần để chống lại các lực lượng nổi loạn. -Tháng 12 năm Ấ Dậu (đầu năm 1226), Lý Chiêu Hoàng nhường ngôi cho chồng là Trần Cảnh. Nhà Trần được thành lập. Nhà Trần củng cố chế độ phong kiến tập quyển Bộ máy quan lại thời Trần cũng giống như thời Lý, được tổ chức theo chế độ quân chủ trung ương tập quyền, gồm 3 cấp : triều đình, các đơn vị hành chính trung gian từ lộ, phủ, huyện, châu và cấp hành chính cơ sở là xã. Thời Trần thực hiện chế độ Thái thượng hoàng. Đặt thêm một số cơ quan như Quốc sử viện, Thái y viện, Hà đê sứ, Khuyến nông sứ, Đồn điền sứ... Cả nước chia thành 12 lộ. Các quý tộc họ Trần được phong vương hầu và ban thái ấp. Pháp luật thời Trần -Ban hành bộ luật mới mang tên Quốc triều hình luật, nội dung giống như bộ luật thời Lý nhung được bổ sung thêm. Luật xác nhận và bảo vệ quyền tư hữu tài sản, quy định việc mua bán ruộng đất. Cơ quan pháp luật được tăng cường và hoàn thiện. Thẩm hình viện là cơ quan chuyên việc xét xử kiện cáo. Mục II. Nhà Trần xây dựng quân đội và phát triển kinh tế Nhà Trần xây dựng quân đội và củng cố quốc phòng Quân đội gồm có cấm quân và quân ở các lộ, ở làng xã có hương binh, ngoài ra còn có quân của các vương hầu. Quân đội được tuyển theo chính sách "ngụ binh ư nông", "quân lính cốt tinh nhuệ, không cốt đông", xây dựng tinh thần đoàn kết. Học tập binh pháp và luyện tập võ nghệ... Bố trí tướng giỏi, quân đông ở vùng hiểm yếu, nhất là biên giới phía bắc. Phục hồi và phát triển kinh tế Nông nghiệp : đẩy mạnh công cuộc khẩn hoang, đắp đê phòng lụt, đào sông, nạo vét kênh. Đặt chức Hà đê sứ để trông coi, đốc thúc việc đắp đê. Nông nghiệp nhanh chóng phục hồi và phát triển. Thủ công nghiệp : các xưởng thủ công của nhà nước và nhân dân được phục hồi và phát triển các nghề như đồ gốm, chế tạo vũ khí, đúc đồng, làm giấy... Thương nghiệp : chợ mọc lên ngày càng nhiều ở các làng, xã. Ó kinh thành Thăng Long, bên cạnh Hoàng thành, đã có 61 phường. Việc buôn bán với nước ngoài phát triển với nhiều trung tâm buôn bán như Hội Thống (Hà Tĩnh), Hội Triều (Thanh Hoá), Vân Đồn (Quảng Ninh). Cách học Mục I. Để hiểu được lí do dẫn đến sự sụp đổ của nhà Lý, các em dựa vào SGK để trả lời. Trong đó, nguyên nhân cơ bản là nhà Lý ngày càng suy yếu, chính quyền không còn chăm lo đến đời sống nhân dân, vua quan ăn chơi sa đoạ, các thế lực phong kiến địa phương đánh giết lẫn nhau. Có thể tham khảo đoạn chữ in nghiêng nhỏ trong SGK, tr.5O, để thấy rõ sự bất lực và ăn chơi sa đoạ của vua, quan nhà Lý và cuộc sống khốn cùng của nhân dân. Trong hoàn cảnh đó, nhà Trần thành lập, thay nhà Lý quản lí đất nước, ổn định tình hình chính trị, xã hội, cải thiện đời sống nhàn dân là việc làm cần thiết và phù hợp với yêu cầu của lịch sử. Để hiểu rõ hơn việc Lý Chiêu Hoàng nhường ngôi cho Trần Cảnh, các em đọc thêm đoạn tư liệu trong SGK, tr. 51. - về tổ chức bộ máy quan lại thời Trần, dựa vào nội dung SGK để tìm hiểu, có thể vẽ sơ đồ sau : Qua sơ đồ các em cần nhận thức rõ, bộ máy nhà nước thời Trần được tổ chức theo chế độ quân chủ trung ương tập quyền (giống thời Lý). Điểm khác là, tổ chức bộ máy nhà nước thời Trần chặt chẽ, quy củ, hoàn chỉnh hơn thời Lý. Điểm mới là các vua Trần thường nhường ngôi sớm cho con và xưng là Thái thượng hoàng, cùng với vua (con) điều hành công việc nước, đặt thêm một số cơ quan và chức quan để giúp vua trị nước. Về luật pháp thời Trần, cần ghi nhớ tên và nội dung của bộ Quốc triều hình luật. Từ đó, khẳng định điểm giống cơ bản so với luật pháp thời Lý (bảo vệ quyền lợi của vua và hoàng tộc, xác nhận và bảo vệ quyền tư hữu tài sản, quy định cụ thể việc mua bán ruộng đất.). + Điểm khác so với thời Lý là nhà Trần đã tăng cường và hoàn thiện cơ quan pháp luật của nhà nước - đặt cơ quan Thẩm hình viện để xét xử việc kiện cáo. • + Nhà Trần cũng giống nhà Lý ở chỗ, để chuông lớn ở thềm điện Long Trì cho dân kêu oan khi cần chứng tỏ quan hệ giữa vua và tôi chưa có sự cách biệt lớn. Cần ghi nhớ : bằng nhiều biện pháp tích cực, nhà Trần đã củng cố được chế độ quân chủ trung ương tập quyền, tăng cường luật pháp. Nhờ vậy dưới thời Trần, Đại Việt có bước phát triển mới về mọi mặt. Mục II. Về quân đội thời Trần cũng giống thời Lý ở chỗ là gồm hai loại : cấm quân và quân ở các lộ, duy trì chính sách "ngụ binh ư nông" để phát triển quân đội. + Điểm khác thời Lý : các vương hầu, quý tộc có quân đội riêng, nhà Trần chủ trương "quân lính cốt tinh nhuệ, không cốt đông" trong quân đội. Các em tham khảo đoạn tư liệu trong SGK, tr.53 để hiểu rõ bản chất của chính sách "ngụ binh ư nông" và kết hợp quan sát Hình 27, tr.52 để biết thêm về các binh chủng và trang phục, vũ khí của quân đội thời Trần. + Để củng cố quốc phòng, nhà Trần đẩy mạnh việc học tập binh pháp, thường xuyên luyện tập võ nghệ cho quân đội, cử tướng tài cầm quân đóng giữ ở những vị trí hiểm yếu, xây dựng tình đoàn kết giữa quân với dân. Những chủ trương trên có tác dụng tích cực trong việc phát triển kinh tế và bảo vệ đất nước. Để hiểu được các chính sách khuyến khích nông nghiệp, thủ công nghiệp và thương nghiệp phát triển, các em dựa vào SGK để trả lời. Trong đó cần nêu bật: + Về nông nghiệp, cần tập trung vào các chính sách khẩn hoang, thuỷ lợi. Đặc biệt, nhà nước đặt thêm chức Hà đê sứ để trông coi, đốc thúc việc dắp đê. Tham khảo đoạn chữ in nghiêng nhỏ trong SGK, tr.53 để hiểu thêm về chính sách khẩn hoang của nhà Trần và hình thức lập điền trang. + Về thủ công nghiệp, ngoài nội dung trong SGK, các em cần quan sát Hình 28 -Âm gốm (thếkỉ XII -XIII) để thấy sự tinh xảo của các sản phẩm thủ công nghiệp thời Trần. Những chủ trương, biện pháp mang tính tích cực của nhà Trần trong việc phục hồi và phát triển kinh tế đã thúc đẩy việc xây dựng quốc gia Đại Việt hưng thịnh. Một sô khái niệm, thuật ngữ -Thái thượng hoàng : nhà vua sau khi đã nhường ngôi cho con, nhưng vẫn cùng vua con trông coi chính sự. Điền trang : ruộng đất tư của quý tộc, vương hầu thời Trần do khai hoang mà-có. -Thái ấp : số ruộng đất của quý tộc, vương hầu, quan lại được nhà vua cấp hẳn làm bổng lộc, thuộc quyền sở hữu của người được cấp thái ấp, làm củá riêng. Hà đê sứ : chức quan của nhà nước phong kiến thời Trần phụ trách công việc đê điều (đắp đê, bảo vệ, tu bổ đê...). Khuyến nông sứ: chức quan của nhà nước phụ trách công việc khuyên khích phát triển nghề nông. Đồn điền sứ: chức quan phụ trách công việc khai hoang thời phong kiến. GỢI Ý TRẢ LỜI CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP TRONG SGK Câu 1. Bộ máy quan lại thời Trần : Các em dựa vào sơ đồ tổ chức bộ máy nhà nước thời Trần để hoàn thành bài tâp. Cần làm rõ, bộ máy nhà nước thời Trần cũng giống như thời Lý, được phân làm ba cấp, quyền hành tập trung trong tay vua (chế độ phong kiến tập quyền). Điểm khác là, tổ chức bộ máy nhà nước thời Trần chặt chẽ, quy củ, hoàn chỉnh hơn thời Lý. Các vua Trần thường nhường ngôi sớm cho con và xưng là Thái thượng hoàng, cùng với vua (con) giúp nước, đặt thêm một số cơ quan và chức quan để giúp vua trị nước. Càu 2. Các đơn vị hành chính từ cấp lộ đến cấp xã ở thời Trần có thay đổi so với thời Lý : Dưới thời Lý, cả nước chia thành 24 lộ, phủ, giao cho con, cháu nhà vua hoặc các đại thần cai quản. Dưới thời Trần, cả nước chia thành 12 lộ. Đứng đầu lộ có các chức quan chánh, phó an phủ sứ. Từ châu đến huyện, xã đều có người đứng đầu (tri phủ, tri châu, tri huyện, xã quan). Như vậy, tổ chức bộ máy nhà nước cấp địa phương dưới thời Trần quy củ, chặt chẽ hơn thời Lý. Câu 3. Trình bày những nét chính về pháp luật thời Trần. Nên so sánh, tìm ra điểm giống và khác nhau của luật pháp thời Trần (bộ Hình luật) và thời Lý (bộ Hình thư), để thấy được sự củng cố và hoàn thiện hơn của luật pháp thời Trần (có những điểm quy định cụ thể hơn, đặt thêm cơ quan Thẩm hình viện để lo việc xét xử, kiện cáo). Câu 4. Những chủ trương và biện pháp xây dựng quân đội, củng cố quốc phòng của nhà Trần và kết quả của những biện pháp đó : Chú ý, tìm ra những điểm giống và khác về chủ trương chính sách phát triển quân đội của thời Trần so với thời Lý. Phân tích tác dụng của chính sách "ngụ binh ư nông" và chủ trương "quân lính cốt tinh nhuệ, không cốt đông" và chính sách tăng cường đoàn kết quân đội của nhà Trần. Tác dụng của những chính sách trên là xây dựng được lực lượng quân đội hùng mạnh, có kỉ luật nghiêm minh. Là cơ sở để bảo vệ đất nước, chiến thắng giặc ngoại xâm. Câu 5. Nhà Trần đã làm những gì để phục hồi và phát triển kinh tế sau những năm suy thoái cuối thời Lý : Cần nêu bật các chính sách để phát triển sản xuất nông nghiệp (đẩy mạnh công cuộc khai khẩn đất hoang, mở rộng diện tích sản xuất, đắp đê phòng lụt, đào sông, nạo vét kênh ; đặt các chức quan trông coi nông nghiệp ; đắp đê Đỉnh nhĩ...). Chính nhờ những chính sách đó làm cho nông nghiệp được nhanh chóng phục hồi và phát triển, là cơ sở thúc đấy sự phát triển của thủ công nghiệp và thương nghiệp. Cần so sánh với thời Lý, tìm ra những điểm mới trong thủ công nghiệp và thương nghiệp thời Trần (lập nhiều chợ ở các địa phương, phát triển các cảng biển (Vân Đồn, Hội Thống...). CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP Tự KIEM tra, đánh giá Câu 1. Hãy khoanh tròn chữ cái trước ý trả lời đúng. 1. Các chức quan trông coi về nông nghiệp thời Trần là Thái y viện, Quốc sử viện. Khuyến nông sứ. Tôn nhân phủ. Đồn điền sứ, Hà đê sứ, Khuyến nông sứ. D. 30 lộ. c. 24 lộ. Dưới thời Trần, cả nước được chia thành A. 12 lộ. B. 21 lộ. "Thẩm hình viện" là cơ quan khuyến khích nông nghiệp phát triển. khuyến khích thủ công nghiệp phát triển, c. để xét sử việc kiện cáo. D. trông coi công tác thuỷ lợi, đê điều. Điền trang là phần ruộng đất tư của địa chủ, quan lại ở các địa phương. quý tộc, vương hầu thời Trần do khai hoang mà có. c. quân đội được cấp làm bổng lộc. D. nhân dân tự khai hoang mà có. Câu 2. Hãy điền vào bảng sau nội dung tương ứng về các chức quan ở các đơn vị hành chính địa phương thời Trần. Các đơn vị hành chính địa phương Các chức quan tương ứng Các lộ (12 lộ) Phủ Huyện Xã Câu 3. Hãy nêu nhận xét về tổ chức bộ máy nhà nước ở thời Trần so với thời Lý. Câu 4. Tác dụng của chính sách xây dựng quân đội và củng cố quốc phòng của nhà Trần. Câu 5. Nêu nhận xét về các chính sách phát triển kinh tế nông nghiệp, thủ công nghiệp và thương nghiệp dưới thời Trần.