Soạn Văn 9: Bến quê (trích)

Bài 27
Bến quê (trích)
Ôn tập phần Tiếng Việt
Luyện nói: Nghị luận về một đoạn thơ, bài thơ
BÊN QUÊ (Trích)
Nguyễn Minh Châu
KIẾN THỨC Cơ BẢN
Tác giả: Nguyễn Minh Châu quê ở tỉnh Nghệ An, gia nhập quân đội trong kháng chiến chống Pháp và sau đó trở thành nhà văn. Nguyễn Minh Châu là một trong những cây bút văn xuôi tiêu biểu của nền văn học thời kì kháng chiến chống Mĩ. Sáng tác của Nguyễn Minh Châu - đặc biệt là các truyện ngắn - đã thể hiện những tìm tòi quan trọng về tư tưởng và nghệ thuật, góp phần đổi mới văn học nước nhà từ những năm 80 của thế kỉ XX cho đến nay. Ông được nhà nước truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật.
Tác phẩm: Truyện ngắn Bến quê in trong tập truyện cùng tên của Nguyễn Minh Châu, xuất bản năm 1985. Văn bản đưa vào sách giáo khoa lược bỏ một đoạn ở phần đầu truyện.
Truyện ngắn Bến quê của Nguyễn Minh Châu chứa đựng những suy ngẫm, trải nghiệm sâu sắc của nhà văn về con người, cuộc đời, thức tỉnh ở mọi người sự trăn trọng những vẻ đẹp và giá trị bỉnh dị, gần gũi của gia đỉnh, của què hương.
Nghệ thuật truyện nổi bật ở sự miêu tả tâm lí tinh tế, nhiều hình ảnh giàu tính biểu tượng, cách xây dựng tình huống, trần thuật theo dòng tâm trạng của nhân vật.
HƯỚNG DẪN ĐỌC HlỂU VĂN BẢN
Câu 1. Nhân vật Nhĩ trong truyện ở vào hoàn cảnh như thế nào?
Xây dựng tình huống ấy, tác giả nhằm thể hiện điều gì?
+ Hoàn cảnh của nhân vật Nhĩ: Anh đã từng đi khắp mọi nơi trên trái đất không thiếu một xó xỉnh nào thế nhưng lại chưa hề đặt chân đến mảnh đất ở phía bên kia bờ sông ngay cạnh nhà mình. Và vào thời điểm mà anh đang bị ốm liệt giường vì căn bệnh hiểm nghèo không thể tự mình di chuyển được dù chỉ là nửa mét, anh đã khao khát được đến mảnh đất đó.
+ Ý nghĩa: Đặt nhân vật vào tình huôhg đó, tác giả Nguyễn Minh Châu muốn nói với chúng ta rằng cuộc sôhg luôn đầy những sự nghịch lí, sự bất thường. Nó vượt qua những dự định và ước muốn của con người. “Con người ta thật khó tránh khỏi những điều vòng vèo hoặc chùng chình”, những vẻ đẹp gần gũi ngay cạnh ta bao lâu rồi mà ta không hề hay biết, đến khi gần từ giã cõi đời ta mới nhận ra nó thì đã quá muộn. Câu 2. Trong những ngày cuốỉ cùng của cuộc đời mình, khi nằm
trên giường bệnh, Nhĩ đã nhìn thấy những gì qua khung cửa sổ và anh khao khát điều gì? Vì sao Nhĩ lại có niềm khao khát ấy và đỉều đó có ỷ nghĩa gì?
+ Những điều Nhĩ nhìn thấy qua khung cửa sổ:
Những bông hoa bằng lăng đã thưa thớt nhưng lại trở nên đậm sắc hơn.
— Con sông Hồng một màu đỏ nhạt.
— Mặt sông Hồng như rộng ra, vòm trời như cao hơn.
Những tia nắng sớm đang từ từ di chuyển trên mặt nước.
Một vùng phù sa lâu đời của bãi bồi phô ra trước cửa sổ một màu vàng thau xen với màu xanh non.
+ Niềm khao khát của Nhĩ: Anh muôh được sang bên kia sông, đặt chân lên cái bãi bồi ngày nào anh cũng nhìn thấy từ khung cửa nhà mình mà chưa bao giờ sang để đặt chân lên đó một lần, mặc dù anh đã đi khắp mọi xó xỉnh trên trái đất.
+ Ý nghĩa: “Sự thức tỉnh về những giá trị bền vững bình thường và sâu xa của cuộc sống. Những giá trị thường bị người ta bỏ qua hay lãng quên khi những ham muốn xa vời đang lôi kéo, đang lấn át. Trong hoàn cảnh của Nhĩ, đó là sự thức tỉnh xen lẫn niềm ân hận xót xa”. (Nguyễn Trọng Trí)
Câu 3. Vì sao có thể nói ngòi bút miêu tả tâm lí của Nguyễn Minh
Châu ở thiên truyện này rất tỉnh tế và thấm đượm tình nhăn đạo? Phân tích sự miêu tả tâm lí nhân vật Nhĩ để khẳng định nhận xét ấy.
“Trong truyện ngắn này, ngòi bút miêu tả tâm lí của Nguyễn Minh Châu rất tinh tế và thấm đượm tinh thần nhân đạo. Điều đó được thể hiện ở ngay cách lựa chọn và xử lí tình huống. Trong văn học, nhiều tác giả đã đặt nhân vật vào hoàn cảnh hiểm nghèo để làm nổi bật khát vọng sống và sức sông mạnh mẽ của con người hay về lòng nhân ái và sự hi sinh cao thượng... Nguyễn Minh Châu đã khai thác tình huống này theo một chiều hướng khác. Trong hoàn cảnh ngặt nghèo ấy, nhân vật suy ngẫm tự trải nghiệm về cuộc đời với những suy nghĩ sâu sắc.
Những suy nghĩ của nhân vật Nhĩ về lẽ sống, về cuộc đời, về những con người hết sức cụ thể, như người vợ, đứa con và chính cuộc đời của mình. Trong con mắt của một người sắp từ giã cõi đời, cảnh vật trước mắt bỗng đẹp và đáng yêu kì lạ. Hình ảnh người vợ gầy guộc với hai bàn tay chan chứa yêu thương đã trở thành nơi nương tựa trong những ngày này. Sự thức tỉnh của nhân vật Nhĩ về vẻ đẹp của bãi bồi bên kia sông đã được tô đậm thêm qua hình ảnh đứa con - trong hoàn cảnh bình thường - còn mải chơi và thấy bãi bồi bên kia sông chẳng có gì hấp dẫn. Đó chính là tình yêu đối với cuộc sông đã trải nghiêm qua cuộc đời nhiều thăng trầm, đang trải qua những giây phút hiểm nghèo.” (Đào Thi — Thảo Nguyên)
Câu 4. Ở đoạn kết truyện, tác giả đã tập trung miêu tả chăn dung và cử chỉ của nhân vật Nhĩ với vẻ rất khác thường. Hãy giải thích ý nghĩa của các chỉ tiết ấy.
+ Chân dung của Nhĩ trong đoạn cuối truyện: “Mặt mũi Nhĩ đỏ rựng một cách khác thường, hai mắt long lanh chứa một nỗi say mê đầy đau khổ, cả mười đầu ngón tay Nhĩ đang bấu chặt vào cái bậu cửa sổ, những ngón tay vừa bấu chặt vừa run lẩy bẩy. Anh đang cố thu nhặt hết mọi chút sức lực cuối cùng còn sót lại để đu mình nhô người ra ngoài, giơ một cánh tay gầy guộc ra phía ngoài cửa sổ khoát khoát y như đang khẩn thiết ra hiệu cho một người nào đó.”
+ Ý nghĩa:
- Niềm mong chờ và khát khao đến tột độ muôn được đặt chân sang bãi bồi bên kia sông.
— Sự nôn nóng thúc giục cậu con trai đừng sa vào chơi cờ thế hãy nhanh chân lên kẻo lỡ mất chuyến đò trong ngày.
— Sự thức tỉnh đối với mọi người về sự chùng chình, sự vòng vèo không đáng có trong cuộc đời của mỗi con người. Hãy biết khám phá những giá trị đích thực của cuộc sống gần gũi xung quanh ta, đừng để đến khi quá muộn.
Câu 5. Nhiều hình ảnh, chỉ tiết trong truyện này mang tính biểu tượng. Hãy tìm một số hình ảnh, chi tiết như vậy và nêu ý nghĩa biểu tượng của chúng. (Gợi ý: hình ảnh bãi bồi bên kia sông, bờ sông bên này bị sụt lở, chỉ tỉết anh con trai sa vào đám chơi phá cờ thế...)
Trong câu chuyện có rất nhiều hình ảnh vừa mang ý nghĩa tả thực vừa mang ý nghĩa biểu tượng. Hai ý nghĩa này gắn bó thông nhất tạo cho tác phẩm vừa có sức gợi cảm, vừa có tính tư tưởng sâu sắc:
+ Hình ảnh bãi bồi bên kia sông biểu tượng cho vẻ đẹp của đời sông gần gũi, bình dị thân thuộc, là hình ảnh của bến quê trong tâm hồn mỗi con người.
+ Những bông hoa cuối mùa sắc màu như đậm hơn, phải chăng đó là hình ảnh về sự sông của nhân vật Nhĩ trong những ngày cuối đời. Tất cả dồn lại để loé lên rồi tắt.
+ Chi tiết anh con trai sa vào đám chơi phá cờ thế trên lề đường là biểu tượng cho sự vòng vèo, sự chùng chình mà con người ta khó tránh khỏi. Phải là những người từng trải mới nhận ra vẻ đẹp đích thực của cuộc sông.
+ Hành động cuối cùng của Nhĩ ở cuối truyện (đã phân tích ở câu 4).
Câu 6. Truyện ngắn này chứa đựng những suy ngẫm, trải nghiệm sâu sắc của nhà văn về con người và cuộc đời. Tìm trong văn bản đoạn văn thể hiện tập trung chủ đề của truyện và nêu cảm nhận của em về đoạn văn.
+ Đoạn văn thể hiện tập trung chủ đề của câu chuyện: “Con người ta trên đường đời thật khó tránh được những cái điều vòng vèo hoặc chùng chình.”
+ Con người trong cuộc đời không phải lúc nào cũng dễ dàng nhận thức được vẻ đẹp của cuộc sông một cách dễ dàng. Nhiều lúc chúng ta phải trả một giá quá đắt, phải ân hận, đau đớn mới nhận ra được chân giá trị, vẻ đẹp đơn sơ, bình dị của những điều xung quanh ta.
TƯ LIỆU THAM KHẢO
Bài phân tích của nhà văn Tạ Duy Anh.
Hỏi: Truyện ngắn Bến quê được rút ra từ tập truyện ngắn cùng tên của nhà vãn Nguyễn Minh Châu, xuất bản năm 1985. Văn bản được đưa vào sách giáo khoa đã lược bỏ một phần đầu truyện. Đây là một tác phẩm rất khó học. Tâm lí nhân vật chính phức tạp, lại được biểu hiện bằng chi tiết tượng trưng nền học sinh cần phải tìm hiểu thật kĩ từng câu văn một.
Màu hoa bằng lăng nhợt nhạt của đoạn văn mở đầu phải chăng đã chuẩn bị cho người đọc một tình cảnh ảm đạm của nhân vật chính? Màu tím của bằng lăng gợi đến những kỉ niệm dịu nhẹ và mơ hồ tuổi trẻ chứ thường không dùng miêu tả tâm trạng của những người lớn tuổi... Vậy câu văn “cái giống hoa ngay khi mới nở, màu sắc đã nhợt nhạt...” phải chăng là miêu tả cảm xúc nhân vật chứ không hẳn là hiện tượng tự nhiên của hoa bằng lăng?
Trả lời: Đúng là từ trước đến nay chúng ta vẫn quen nghĩ và hiểu như vậy, thực tế thì các nhà văn rất hay dùng cảnh để tả tình. Đoạn văn mở đầu này thể hiện tâm trạng đau đớn của nhân vật khi ở cuối con đường tức là sắp chết mới nhận ra thời gian là một yếu tô' nghiệt ngã chi phôi tất cả, trong khi con người thì nhỏ nhoi, bất lực. Hơn nữa trải qua một quãng đời dài dằng dặc, ông ta mới nhận ra rằng mình đã đánh mất quá nhiều điều tô't đẹp... Màu tím của bằng lăng thường gợi đến những kỉ niệm của thời trẻ... Nguyễn Minh Châu đã rất độc đáo khi miêu tả nhân vật bằng những biểu tượng của tuổi trẻ. Điều đó giúp cho độc giả ngay lập tức nhận ra lòng khao khát sông của nhân vật trở nên mãnh liệt như thế nào. Câu văn: “Cái giống hoa ngay khi mới nở, màu sắc đã nhợt nhạt” không chỉ là một câu tả cảnh, đúng hơn là một câu cảm thán về số phận của mình. Nhân vật khi đã đứng trước ngưỡng cửa của định mệnh, ý thức chợt bừng nở như đoá hoa kia để hiểu mọi vật... Nhưng thời gian sông không còn nữa, sắc hoa ngay lập tức đã nhạt phai... Đoạn văn ngắn gọn nhưng dường như đã báo trước toàn bộ tính chất bi kịch của câu chuyện.
Hỏỉ: Các nhà văn thường dùng cảnh để tả tình... Theo ông thì có cảm xúc nào trong tâm hồn mà ngoại cảnh không thể diễn tả được không? Nếu ngoại cảnh không thể diễn tả được thì lấy gì để diễn tả những cảm xúc đó?
Trả lời: Con người mượn ngoại cảnh để diễn tả cảm xúc nội tâm của mình giông như hoạ sĩ mượn màu sắc thiên nhiên để thể hiện tư tưởng. Nếu thiên nhiên có đủ màu sắc cho hoạ sĩ thì cũng có đủ sắc thái cho nhà văn. Tuy nhiên, đúng là con người cũng có những cảm xúc vô cùng mãnh liệt mà ngoại cảnh không thể hiểu nổi. Ví dụ cảm xúc của tình yêu tuyệt đích chẳng hạn. Để biểu hiện tình yêu tuyệt đích ấy thì chỉ có những thiên tài mới thật sự làm nổi. Họ sẽ tạo ra một hình thức ngôn ngữ hay tư duy hoàn toàn mới.
Hỏỉ: Nhân vật chính trong câu chuyện đó là một kể đã phiêu hạt khắp nơi, vùng đất nào cũng đã đặt chân đến nhưng lại chưa từng đặt chân lên cái bến quê gần gũi ngay hên cạnh cửa sổ nhà mình. Cái hến quê ấy tượng trưng cho điều gì? Phải chăng con người đã vô tình đánh mất những giá trị thật sự ngay trong những điều hình dị nhất?
Trả lời: Đó là một môtíp thường gặp trong văn học. Nhân vật phiêu du khắp nơi, biết tất cả mọi thứ, thông thạo mọi bí mật trên thế gian, nhưng lại không biết đến một điều nhỏ nhoi nào đó ngay cạnh mình. Cái điều nhỏ nhoi ấy lại là điều vỗ về an ủi khi con người kiệt sức. Truyện ngắn này cũng xây dựng trên môtíp như vậy. Đó là bi kịch của nhận thức thì đúng hơn. Con người luôn luôn lầm lẫn, khi tưởng mình biết hết cũng là lúc té ngửa ra mình chưa biết gì cả. Cái bến quê có thể chỉ là một vùng đơn sơ của tâm hồn mà con người vô tình không nhận ra, hay chỉ là những cảm xúc thân thuộc mà nhân vật đã đánh mất... Rõ ràng cái bến quê là một hình tượng tượng trưng mà cảm xúc của nhân vật sẽ xoay quanh nó. Có thể cái bến quê ấy cũng có nhiều giá trị thực lắm... Nhưng vì con người đã lãng quên nó cho nên nó đã hiện lên lung linh như vậy.
Hỏỉ: Nhân vật ốm liệt giường từ rất lâu. Vợ con anh ta luôn chăm sóc tận tình. Nhưng tại sao khi con lau mặt cho mình anh ta lại “Không dám nhìn vào mặt con” và nhìn ra “Một màu tím đầy bóng tối”? có phải tâm lí nhân vật phức tạp và khó giải thích không?
Trả lời: Khuôn mặt, đôi mắt đứa con tượng trưng cho tương lai. Nhân vật đã kiệt sức sắp chết cho nên anh ta không dám nhìn vào khuôn mặt tương lai đó. Nhìn vào đó chỉ làm cho sự khao khát sống của anh ta càng thêm tuyệt vọng. Cái hành động không dám nhìn vào mặt con rất lôgic với cái nhìn ra bên ngoài. Đó là một cái nhìn màu tím đầy bóng tối. Anh ta biết số phận của anh ta đã hết nên anh ta không dám hi vọng nữa. Đây là một nét tâm lí hết sức phức tạp của nhân vật bởi thông thường trước khi chết con người thường cố gắng nhìn thấy người thân của mình.
Hỏi: Mặc dù nhân vật có cái nhìn đầy bóng tối nhưng vợ anh ta đến bên anh ta và nói đùa về sự phục hồi sức khoẻ của anh, rằng tháng mười anh sẽ đi lại được, còn anh thì mơ tháng mười một sẽ đi chơi một chuyến xa. Tại sao lại có đoạn văn lãng mạn này?
Trả lời: Đây là một thủ pháp nghệ thuật quen thuộc của các nhà văn. Cả hai người đều giấu đi những cảm xúc thật nhưng đều biết rõ nhau ở những điều đó và nó tạo ra hiệu quả thẩm mĩ khắc hoạ sâu hơn nỗi đau, Người vợ biết rõ rằng bệnh của người chồng thêm nặng, còn nhân vật thì biết rõ quá về bệnh tình của mình. Cả hai đều biết rõ điều đó nhưng cả hai đều bất lực không thể làm gì hơn. Không khí yên ấm và vui vẻ một cách “giả tưởng” trong gia đình như thế đó chính là điều cả hai đều mơ ước và cả hai đều biết là không thể thực hiện được...
Hỏi: Ước mơ đi chơi xa một chuyến trở thành ước mong bước được xuống một bậc cầu thang gỗ. Nhân vật chính nằm nghe cái âm thanh quen thuộc của vợ trên những bậc gỗ mòn lõm vẹt. Bậc gỗ lõm vẹt ấy biểu hiện cho điều gì?
Trả lời'. Chiếc cầu thang quen thuộc rất gần gũi với nhân vật chính không phải mỗi ngày anh ta nằm lắng nghe tiếng chân vợ, con đi lên đi xuống. Anh ta có thể chạm được vào chiếc cầu thang ấy nếu như anh ta đứng dậy được và đi được một bước thôi. Vâng, chỉ một bước thôi là anh ta có thể chạm vào chiếc thang gỗ quen thuộc ấy. Nhưng có lẽ chiếc cầu thang cũng như cái bến quê gần gũi kia, không bao giờ anh ta có thể chạm tới nữa. Tiếng chân bước của vợ thật gần, thật gần và anh ta có thể tưởng tượng được những bước chân nhẫn nại buồn bã đó hằn lên trên những vết nứt lõm của chiếc cầu thang cũ kĩ. Nhưng như tôi đã giải thích, sự gần gũi đó mãi mãi anh ta không thể với tới nữa.
Hỏi: Cái cảm giác tuyệt vọng khi “không thể với tới” những gì thân thuộc nhất đã khiến cho nhân vật có một nỗi khát khao kì lạ. Đứa con chính là một phần của đời sống người cha. Vậy khi người cha không tới được thi đứa con sẽ tới. Anh ta muốn con trai mình đi qua hến quê, đi loanh quanh chơi, hay mua một cái gì đó cũng được rồi quay trở về. Điều gì khiến cho nhân vật cứ nhất quyết muốn đứa con phải sang hến sông quê ngay lập tứéĩ
Trả lời: Rõ ràng anh ta đã cảm thấy thời gian sống của mình không còn nữa. Nhưng cái cảm giác thực, cảm giác vật chất đã chuyển hoá thành những cảm giác siêu thực. Nhân vật bắt đầu một hành trình khác, một hành trình bằng tâm tưởng, bằng những khát khao và cả nỗi tuyệt vọng. Đứa con giờ đây tượng trưng cho ý chí của anh ta, cái ý chí muốn ngay lập tức sửa chữa lại lỗi lầm của mình bằng cách “bay” sang bến sông kia ngay. Đứa con không biết được ý nghĩa của ước muôn người cha. Cậu không hiểu nổi tại sao lại phải qua bến sông bên kia. “Để làm gì ạ”? Một câu hỏi rất “có lí” của cậu bật lên. “Chẳng để làm gì cả”... Anh ta chỉ có thể nói với con thế vì chắc chắn cậu bé không thể hiểu nổi giá trị, ý nghĩa của chuyên đi sang bờ bên kia như vậy.
Hỏi: Cuối cùng đứa con cũng miễn cưỡng nghe theo lời của cha. Chính trong thời khắc ấy, một cảm giác khấp khởi dội lên trong lòng nhân vật. Anh ta lắng nghe tiếng chân con trai đi, rồi lết dần trèn chiếc phản gỗ. Tại sao nhân vật lại có cảm giác “mình đã đi được nửa vòng trái đất”?
Trả lời: Cái hành trình tưởng như rất đỗi đơn giản của đứa con sang bờ bên kia sông lại được gửi gắm rất nhiều ý nguyện của nhân vật chính. Cái cảm giác mệt lử chỉ vì anh lết khỏi chỗ nằm như một chuyên công tác xa ở Châu Mĩ Latinh mà cảm giác kiệt sức ấy chính là sự khó khăn vô tận khi bắt đầu một cuộc hành trình mới. Hành trình của ý nguyện. Hành trình của sự ân hận. Hành trình của sự khao khát muôn sửa chữa lại những lỗi lầm thời trẻ... Tóm lại, khi con người sắp kết thúc cuộc sông của mình, con người luôn luôn vội vã muôn hoàn tất ngay tất cả những ý nguyện dang dở trong đời. Đó chính là cảm giác nôn nóng trong đoạn văn này.
Hỏi: Trong cái cảm xúc nôn nóng, vội vã tuyệt vọng ấy, những đứa trẻ hàng xóm lại xuất hiện bất ngờ như ngọn gió tươi trẻ. Tác giả mở tung một thế giới khác cho nhân vật qua đoạn văn này: “Vây bọc bởi đám trẻ con đứng lố nhố chung quanh, Nhĩ nhận thấy hoàn cảnh của mình thật buồn cười, y như một chú bé đang toét miệng cười với tất cả, tận hưởng sự thích thú được chúng chăm sóc và chơi với” “như một chú bé mới đẻ”... Nhân vật chính dường như đã thật sự bước vào một đời sống khác?
Trả lời: Vâng, nhưng chúng ta phải chú ý đến câu văn tiếp theo. Một câu văn vô cùng quan trọng của truyện ngắn. “Cả bọn trẻ xúm vào, và rất nương nhẹ, giúp anh đi nót nửa vòng trái đất - từ mép tấm nệm nằm ra mép tấm phản, khoảng cách chừng năm chục phân”. Những đứa trẻ ấy với sự hồn nhiên và tinh khiết của đời sống là cái cảm giác mà nhân vật có được. Bằng lí trí, nhân vật đang đi qua bến quê bên kia sông (qua hình ảnh cậu con trai) như đi một nửa vòng trái đất. Nửa vòng còn lại cái hành trình về với cố hương, với những gì con người đã đánh mất cần đến những gì tinh khiết nhất của tâm hồn. Chỉ bằng cảm giác tươi nguyên ấy, con người trước khi chết mới có thể cảm nhận như mình sẽ được và đang được sinh ra lần nữa.
Hỏỉ: Nhân vật được những đứa trẻ láng giềng đặt ngồi sát sau ngay khung cửa sổ. Lúc ấy trong sự kiệt sức, nhân vật nhìn thấy “cánh buồm vừa bắt gió đang căng phồng lên”. Cánh buồm đó là của con đò ngang mỗi ngày chỉ qua lại một chuyến giữa hai bờ sông. Như vậy, trong ngày cuối đời của Nhĩ, đó là cánh buồm duy nhất. Vậy cánh buồm đó tượng trưng cho điều gì ?
Trả lời: Nhân vật thấy cánh buồm căng gió và “cánh buồm nâu bạc trắng vẫn còn che lấp gần hết cái miền đất mơ ước”. Miền đất mơ ước! Nhân vật đã gọi bến quê bằng cái tên như vậy. Cánh buồm ấy là hình ảnh cụ thể của ý nguyện, của ước mơ, của ý chí. Nó căng phồng trong gió và quan trọng hơn cánh buồm ấy đến từ bến quê mơ ước. Cái ý nguyện của nhân vật đã sắp được thực hiện. Gần lắm rồi, mặc dù đã kiệt sức hoàn toàn nhưng cánh buồm ấy đã đốt lên trong tâm hồn nhân vật một nguồn sông mới, dù rất nhỏ nhoi. Sự qua lại của khách sang sông càng khiến cho cánh buồm ấy trở nên gần gũi hơn đôi với tâm trạng nhân vật.
Hỏi'. “Nhĩ nhìn mãi đám khách nhưng vẫn không tìm thấy cái mủ cói rộng vành và chiếc sơ mi màu trứng sáo đâu cả”. Đứa trẻ rõ ràng không hiểu ỷ nguyện của cha. Nó cắp một cuốn sách và sà vào xem một đám chơi cờ ven đường. Tại sao đứa trẻ không nhận thấy vẻ đẹp của bến quê như cha nó?
Trả lời: Điều đó tác giả đã để cho nhân vật “tôi” thốt lên: “Con người ta trên đường đời thật khó tránh được những điều vòng vèo hoặc chùng chình, vả lại nó đã thấy cái gì đáng hấp dẫn ở bên kia sông đâu?”. Đúng vậy, đối với một đứa trẻ chưa trưởng thành thì nó thật sự không hiểu được vẻ đẹp trong những điều đơn sơ. Phải chăng ngày xưa, khi còn là một cậu bé bằng tuổi con, chính Nhĩ cũng đã không nhận ra vẻ đẹp đơn sơ, bình dị của bến quê.
Hỏi: Như vậy thì làm thế nào để con người có thể nhận ra những vẻ đẹp đơn sơ xung quanh mình? Con người có nhắt thiết phải trải qua đau khổ, trải qua muôn vàn khó khăn của cuộc đời thì mới nhận ra những vẻ đẹp đó không?
Trả lời: Tòi nghĩ rằng đúng là để nhận ra vẻ đẹp đơn sơ ấy, con người dường như phải bắt buộc trải qua những khó khăn, gian khổ của cuộc đời. Để nhận ra vẻ đẹp của bến quê, chính nhân vật cũng nhận ra rằng: “Chỉ có anh đã từng trải, đã từng in gót chân khắp mọi chân trời xa lạ mới nhìn thây hết sự giàu có lẫn mọi vẻ đẹp của một cái bãi bồi sông Hồng ngay bờ bên kia, cả trong những nét tiêu sơ”. Con người khi trải qua bão tố cuộc đời, những mong ước, những khát khao lạ lẫm rồi mới nhận ra rằng chính mình đã đánh mất hay lãng quên nhiều điều tưởng như nhỏ bé khác... Nhưng chính những điều tưởng như nhỏ bé đã nuôi nâng ấp ủ tâm hồn anh ta.
Hỏi: Trong cảm xúc tuyệt vọng đó, Nhĩ lại chợt nhớ về đám cưới của mình. Tại sao lúc đó nhân vật lại không nhớ về một điều gì khác mà lại nhớ về đám cưới của mình với hình ảnh cô dâu “còn mặc áo nâu chít khăn mỏ quạ”?
Trả lời: Đây là hình ảnh tượng trưng cho sức sông lâu bền của tâm hồn thuần Việt. Cô dâu “đã trở thành người đàn bà thị thành. Tuy vậy, cũng như cánh bồi bãi đang nằm phơi mình bên kia, tâm hồn Liên vẫn giữ nguyên vẹn những nét tảo tần và chịu đựng hi sinh từ bao đời xưa và cũng chính nhờ có điều đó mà sau nhiều ngày tháng bôn tẩu, tìm kiếm... Nhĩ đã tìm thấy được nơi nương tựa là gia đình trong những ngày này”, ý nghĩa tuyệt đích của bến quê đến đây được hé lộ rõ ràng. Bến quê biểu trưng cho tâm hồn đơn sơ, tần tảo của người phụ nữ Việt. Tác giả đã đồng nhất “Bến quê” với người vợ tần tảo để cho người đọc có thể hiểu rõ tâm trạng và khao khát của nhân vật hơn.
Hỏi'. Những giây phút cuối cùng của Nhĩ cũng chứa đầy khao khát với cội nguồn thuần Việt đó. “Mặt mũi Nhĩ đỏ rựng một cách khác thường, hai mắt long lanh chứa một nỗi mề say đầy đau khổ, cả mười đầu ngón tay Nhĩ đang bấu chặt vào bậu cửa sổ, những ngón tay vừa bấu chặt vừa run lẩy bẩy”. Vâng con đò đã đến và cánh buồm đã giương lên. Chuyến đò kí ức đã cập bến. Nhưng Nhĩ đã trút những sức lực, những ước mơ cuối cùng của mình ở bậu cửa sổ...
Trả lời: Một lần nữa cuộc sông lại chứng minh quy luật đau buồn rằng: con người chỉ nhận ra những bí mật của đời sông khi đã quá muộn. Con người không thể trở lại với những gì mình đã cố ý hay vô tình đánh mất nữa; “Anh đang cố thu nhặt hết mọi chút sức lực cuối cùng còn sót lại để đu mình nhô người ra ngoài, giơ một cánh tay gầy guộc ra phía ngoài cửa sổ khoát khoát y như đang khẩn thiết ra hiệu cho một người nào đó...” Nhân vật kết thúc cuộc sống của mình trong hình ảnh tuyệt vọng ấy. Nhưng chính trong sự tuyệt vọng ấy, vẻ đẹp của sự hôi lỗi, của khát vọng trở lại cội nguồn đã đột nhiên làm cho nhân vật trở nên đẹp kì lạ. “Người nào đó” không còn là cậu con trai nữa, không phải là một con người cụ thể nữa mà là tất cả chúng ta. Tác giả muôn “ra hiệu” cho tất cả những ai đang sống trong cuộc sống hiện đại vội vã hãy luôn luôn gìn giữ tâm hồn thuần Việt của mình.
Hỏi: Tâm hồn dân tộc chính là cái nôi ấp ủ và nuôi dưỡng con người. Đôi khi vì những gì ồn ào, phù hoa, con người đã bị cuốn đi xa khỏi cội nguồn... Có những con đường nào trở về “Bến quê” mà không phải trả giá giống như nhân vật Nhĩ không?
Trả lời: Để giữ mãi được dòng sữa văn hoá dân tộc trong tâm hồn mình, con người cần có một nỗ lực phi thường. Một con người khi xa dòng sữa văn hoá dân tộc, sẽ cảm thấy trống rỗng và không thể tìm thấy bất kì một cảm xúc nào chân thật trong tâm hồn. Tôi không muôn dùng từ trở lại vì thật ra tâm hồn dân tộc chưa bao giờ bỏ rơi bất kì một ai. Chỉ cần con người tìm kiếm và khát khao những dòng sữa văn hoá dân tộc, những dòng sữa ấy sẽ trào dâng ngay trong trái tim họ.
Xin cảm ơn nhà văn.
(Trích Tác giả nói về tác phẩm)