Soạn bài Đàn ghi ta của Lor - Ca (Thanh Thảo, 1985)
ĐÀN GHI TA CỦA LOR-CA Thanh Thảo I. KIẾN THỨC Cơ BẢN A. Giới thiệu Thanh Thảo tên khai sinh là Hồ Thành Công, sinh năm 1946, tại huyện Mộ Đức, tỉnh Quảng Ngãi, là gương mặt tiêu biểu của thế hệ nhà thơ trẻ Việt Nam trong kháng chiến chông Mĩ và trong thời hậu chiến. Thơ Thanh Thảo là tiếng nói của người trí thức nhiều suy tư, trăn trở về các vấn đề xã hội và thời đại. Tuy nhiên, ông muôn cuộc sông phải được cảm nhận và thể hiện ở bề sâu nên luôn khước từ lối biểu đạt dễ dãi. ông được coi là một trong số không nhiều cây bút luôn nỗ lực cách tân thơ Việt với xu hướng đào sâu vào cái tôi nội cảm, tìm kiếm những cách biểu đạt mới qua hình thức câu thơ tự do, giải phóng mọi ràng buộc nhằm mở đường cho một cơ chế liên tưởng phóng khoáng, xóa những khuôn sáo bằng nhịp điệu bất thường, đem đến cho thơ một mĩ cảm hiện đại bằng hệ thống thi ảnh và ngôn từ mới mẻ. Bài thơ Đàn ghi ta của Lor-ca rút trong tập Khối vuông ru-bích (1985) là một trong những sáng tác tiêu biểu cho kiểu tư duy thơ của Thanh Thảo: giàu suy tư, mãnh liệt, phóng túng trong xúc cảm và đương nhiên không dễ hiểu vì ít nhiều nhuốm màu sắc tượng trưng, siêu thực mà ông học tập ở chính nhà thơ hiện đại Tây Ban Nha: Phê-đê-ri-cô Ga-xi-a Lor-ca. Bài thơ viết theo thể tự do, câu tứ trên dòng cảm xúc mãnh liệt về cái chết bi thảm của Lor-ca. B. Đọc - hiểu văn bản * Trước hết cần phải thấy không phải ngẫu nhiên mà Thanh Thảo lại chọn hình tượng đàn ghi ta gắn với giây phút cuối cùng của Lor-ca. Bởi lẽ người chiến sĩ này đã dùng tiếng ghi ta cất lên lời ca tranh đấu chống lại chủ nghĩa phát xít. Đàn ghi ta là tâm hồn Lor-ca, là khí phách kiên cường của những người chiến sĩ yêu tự do hòa nhịp trái tim mình với quần chúng nhân dân. Bởi vậy, nỗi xúc động của Thanh Thảo làm nên cảm hứng của bài thơ cũng bắt đầu từ câu thơ của Lor-ca: Khi tôi chết hãy chôn tôi với cây đàn ghi ta. Viết về một nhà thơ hiện đại, một người con của đất nước Tây Ban Nha, Thanh Thảo đã dựng nên một chân dung bằng thơ sống động. Không gian mở đầu bài thơ là những biểu tượng đặc trưng của văn hóa xứ sở những trận đấu bò, hiện hữu tất cả chất say phóng cuồng nghệ sĩ: những tiếng đàn bọt nước Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt li-la li-la li-la đi lang thang về miền đơn độc với vầng trăng chếnh choáng trên yên ngựa mỏi mòn... Cái độc đáo của bài thơ này chính là ở những thủ pháp hiện đại mà hình ảnh không hề cầu ki xa lạ vẫn giúp người đọc hình dung chất Tây Ban Nha không trộn lẫn. Thanh Thảo có lô'i diễn đạt câu thơ không viết hoa đầu dòng, tạo mạch thơ liên tục, xâu chuỗi với nhau để nốì kết các biểu tượng đầy sức ám ảnh: đất nước của những làn điệu ghi ta - Tây Ban cầm, của áo choàng ma-ta- dor - đấu sĩ, của những giấc mơ hiệp sĩ của chàng Đôn Ki-hô-tê đã cuôh hút người đọc bằng chất men say chếnh choáng cả vầng trăng. Không chỉ có thế, ghi ta của chàng nghệ sĩ còn vang những âm điệu rất lạ li-la li-la li-la gọi về sắc tím của hoa tử đinh hương, âm thanh và màu sắc hòa quyện, dìu dịu vẻ đẹp của một nỗi buồn trữ tình. Bài thơ cuôn người đọc vào cái âm hưởng li-la ngân mãi không dứt ấy. Đó cũng là những gì đã xuất hiện trong thơ Lor-ca, ca ngợi một đất nước Tây Ban Nha tươi đẹp và hào hiệp với khát vọng công lí, tự do. Tây Ban Nha của thời Lor-ca còn là đất nước sôi sục những cuộc đấu tranh chông chủ nghĩa phát xít, ghi ta của Lor-ca cất lên lời ca tranh đâu: Ghi ta bần bật khóc - Không thể nào - dập tắt (thơ Lor-ca). Bởi vậy, diễn tả khoảnh khắc người chiến sĩ ấy bị bọn phát xít sát hại, Thanh Thảo cũng đã dựng nên bầu không gian kinh hoàng những âh tượng chết chóc: Tây Ban Nha hát nghêu ngao - bỗng kinh hoàng - áo choàng bê bết đỏ - Lor-ca bị điệu về bãi bắn - chàng đi như người mộng du.... Những câu thơ tiếp nôi diễn tả tột cùng cảm giác đau đớn uất nghẹn trước sự tàn bạo của bọn độc tài phát xít: tiếng glii ta nâu bầu trời cô gái ấy tiếng ghi ta lá xanh biết mẩy tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan tiếng ghi ta ròng ròng máu chảy... Điệp khúc dồn dập qua nhịp thơ Thanh Thảo như đã lột tả được cái bàng hoàng căm phẫn trong bản ghi ta bi tráng! Màu nâu của đất, của làn da rám nắng, màu xanh của lá, của bầu trời như tương phản gay gắt và dữ dội với màu đỏ “ròng ròng máu chảy”. Cảm giác vỡ òa đau đớn uất nghẹn trong “tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan”. Nỗi kinh hoàng trong cảm giác mâ't mát cũng nhân lên gấp bội, nỗi đau như xé lòng khi hình dung ra cảnh kẻ thù sát hại người nghệ sĩ tranh đấu cho tự do. Những câu thơ tiếp theo như đặc tả cho một sự sông khác, mãnh liệt, âm thầm mà bất tử: không ai chôn cất tiếng đàn tiếng đàn như cỏ mọc hoang giọt nước mắt vầng trăng long lanh trong đáy giếng Đoạn thơ tái hiện khoảnh khắc kẻ thù của Lor-ca hèn hạ thủ tiêu chàng, ném xác xuông giếng, nhưng qua hình tượng âm thanh tiếng đàn, ta nhận ra một sức sông mãnh liệt vẫn tiếp tục. Cảm giác bi tráng hiện hữu qua những liên tưởng về cỏ mọc hoang, giọt nước mắt vầng trăng, đáy giếng tạo cảm giác trống vắng sau sự bi sinh anh dũng của Lor-ca. Thanh Thạo rất có ý thức khi so sánh tiếng đàn với cỏ mọc hoang để cảm nhận về sức lan tỏa của sự sông mãnh liệt không gì có thể hủy hoại được. Có khoảng lặng sau ánh sáng vầng tràng nhưng đủ diễn tả nỗi tiếc thương long lanh trong đáy giếng, nơi kẻ thù tưởng có thể vùi chôn tinh thần tự do bất tử của Lor-ca. Vì lẽ đó, những câu thơ Thanh Thảo đã tái hiện sự sống của Lor-ca thật kỳ diệu và xúc động, con người đã hoá thân vào âm thanh của đàn ghi ta, tan chảy hòa cùng dòng sông bất tận: Lor-ca bơi sang ngang trên chiếc ghi ta màu bạc chàng ném lá bùa cô gái Di-gan vào xoáy nước chàng ném trái tim mình vào lặng yên bắt chạt li-la li-la li-la... Những câu thơ diễn tả một hành trình đô'i mặt với định mệnh của người nghệ sĩ tài hoa người Tây Ban Nha, như một thái độ bình thản trước sô' phận. Lá bùa — định mệnh, trái tim lặng yên để làm nên một sự sông trường tồn vượt qua và vút lên vang động khắp không gian. Khúc đàn tự do ấy lại vang lên: li-la li-la li-la... Tiếng đàn mang tên loài hoa theo tiếng Tây Ban Nha như một sự sông lặng lẽ tỏa hương, hiện hữu giữa cuộc đời. Hai lần Thanh Thảo dùng động từ ném để diễn tả nhằm làm nổi bật lên vẻ đẹp của con người từ lâu dám coi khinh cái chết, bởi cái chết do kẻ thù gây ra. cũng không thể ngăn cản tư tưởng, tâm hồn Lor-ca hòa vào với sự sông bất tử của nhân dân. Đàn ghi ta của Lor-ca là một bài thơ hay của Thanh Thảo, không chỉ đã tạo dựng chân dung người nghệ sĩ - chiến sĩ Ga-xi-a Lor-ca một cách trung thực, mà còn khiến người đọc cảm nhận rõ vẻ đẹp tâm hồn, tính cách đậm chất Tây Ban Nha của Lor-ca. Bài thơ giàu nhạc điệu, ngỡ như chính tác giả đã để lòng mình đồng điệu với sự sông Lor-ca trong giờ phút đôi mặt với họng súng quân thù. Tiếng đàn ấy, sức sông ấy vẫn ngân vang những tiếng li-la li-la li-la để hiện hữu sông động hình ảnh một Lor-ca với chiếc ghi ta màu bạc, vẫn rong ruổi trên hành trình dân tộc Tây Ban Nha, hát lên bài ca tranh đâu, bài ca tình yêu sự sông. c. Tổng kết Bài thơ “Đàn ghi ta của Lor-ca” thể hiện nỗi đau xót sâu sắc trước cái chết bi thảm của Phê-đê-ri-cô Ga-xi-a Lor-ca, nhà thơ thiên tài Tây Ban Nha. Thái độ ngưỡng mộ nhà nghệ sĩ đại diện cho tinh thần tự do và khát vọng cách tân nghệ thuật của thế kỉ XX bị giết hại một cách phủ phàng được biểu hiện bằng một hình thức thơ độc đáo: kết hạp hài hòa hai yếu tố thơ và nhạc về cấu tứ; sức gợi mở đa dạng, phong phú về hình ảnh và sự mới mẻ của ngôn từ. II. ĐỀ VĂN LUYỆN TẬP Đề: Cảm nhận về vẻ đẹp của bài thơ Đàn ghi ta của Lor-ca (Thanh Thảo). BÀI VIẾT GỢI Ý Tôi đã yêu bài thơ này bằng tình yêu nguyên thủy của một chàng trai mới lớn, vì cái chất lãng tử cứ hiện ra trên từng dòng thơ. Tưởng như Thanh Thảo đã thật sự có những khoảnh khắc hóa thân, nhập vai để sông tận cùng chất nghệ sĩ của G.Lor-ca. Trong một tập thơ mà anh từng tuyên bô': “Tôi thích tỉnh rụi, tỉnh khô, tỉnh như sáo... ” thì bài thơ như một hiện hữu đốì lập của Khối vuông rubic. Nhưng đến giờ, ngẫm kĩ lại thì bài thơ vẫn rất tỉnh vì đã đem lại cho người đọc một chân dung thật nhất, rõ nhất về G.Lorca - nhà thơ, nhạc sĩ tài hoa của xứ sở bò tót và đấu sĩ. Thanh Thảo là người có biệt tài ám ảnh người khác bằng cái tỉnh rụi như không, khi viết những câu thơ tưởng không có gì mà nếu muốn bắt chước anh viết thử như vậy thì chẳng khác nào nàng Đông Thi bắt chước Tây Thi nhãn mặt để tự biến mình thành ngớ ngẩn. Từ một Đêm trên cát viêt về Cao Bá Quát bắt đầu với những mắt cá ngủ mê trong điện Thái Hòa — một ẩn dụ để hiện lên sau đó một nhân vật đầy suy tư về thời đại, rất xưa mà rất mới - cho đến một nỗi niềm ta như chú nghé thèm đám cỏ trong một bài thơ nho nhỏ Đất Cù Trâu cũng vẫn là một ẩn ức được diễn tả một cách rất quái theo kiểu Thanh Thảo. Dài dòng như vậy vì sau này tôi mới đọc anh nhiều để nghiệm ra, 169 còn lúc ấy dù rất ngạo mạn hay phê bậy bạ vào các trang thơ của các tiền bối những lời chê phạm thượng (tất nhiên chẳng loại trừ anh), tôi đã phải ghi ngay một chữ Hay ! bên lề trang sách ngay khi vừa đọc những tiếng đàn bọt nước... . Ám ảnh sắc màu đỏ gắt, âm thanh li-la li-la li-la cứ theo tôi suốt một thời gian dài (sau này tôi mới kịp hiểu li-la còn là tên một loài hoa theo tiếng Tây Ban Nha). Để rồi, theo bước chân chàng lãng tử, theo câu thơ lãng tử, tôi chứng kiến một sự sông G.Lor-ca đi lang thang về miền đơn độc, đi như người mộng du, tôi thả hồn theo tiếng ghi-ta nâu, tiếng ghi-ta lá xanh biết mấy, tiếng ghi-ta tròn bọt nước vỡ tan, tiếng ghi-ta ròng ròng máu chảy. Tưởng chừng tôi thấy rõ G.Lor-ca đối diện với họng súng mà tâm hồn còn mải miết hướng về bầu trời cô gái ấy, không màng cái chết cận kề. Tôi theo tiếng ghi-ta, theo hành trình Lo-rca bơi sang ngang trển chiếc ghi-ta màu bạc... Tất cả làm thành một cảm tính thơ không thể cắt nghĩa cho đến tận bây giờ đã hai mươi năm trôi qua vẫn còn nguyên vẹn. Giọt nước mắt vầng trăng làm nên phút thăng hoa âm thanh bất diệt li-la li-la li-la cứ ngân mãi, hoà quyện cả màu sắc, ậm thanh, ánh sáng, sự sông thành một thể thông nhất. Định Mệnh - lá bùa trôi vào xoáy nước khép lại một cuộc đời người chiến sĩ chông phát-xít kiên cường, chàng ném trái tim minh vào lặng im bất chợt, nhưng tiếng đàn - hồn thơ vẫn như lan tỏa trên dòng sông cuộc sông vĩnh cửu, mà mỗi giọt - âm - thanh ấy tan hòa thành sắc li-la tím mãi màu tưởng vọng. Thanh Thảo đã từng viết: “Lor-ca là nhà thơ của những giấc mơ, của những linh cảm nhoi nhói, một nhà thơ có thể biến những giấc mơ thành nhịp điệu, có thể biến những linh cảm thành ngôn từ. Lorca siêu thực một cách tự nhiên, và hiện thực một cách tự nhiên” (Lor-ca trong tôi - Mãi mãi là bí mật, NXB Lao động, 2004). Một nhà thơ đã có một Lor-ca trong lòng như vậy, nên Đàn ghi-ta của Lorca có thể xem như là một gặp gỡ đẹp tạo thành phút “bùng nổ” của năng lượng sáng tạo Thanh Thảo. Với những bài thơ như vậy, dường như mọi lời bình giải bỗng thành... vô duyên ! TƯ LIỆU THAM KHẢO Huyền thoại không có tuổi (...) Năm nay thì tới ngày 19/8 cả nước Tây Ban Nha sầu mộng cũng đều thương khóc cho một trong những thi sĩ ruột rà nhất của mình. Hơn bất cứ nhà thơ nào ở Tây Ban Nha, Ga-xi-a Lor-ca đã bộc lộ được giọng điệu nhân dân rành rẽ và lay động nhất trong thơ. Đọc các tác phẩm của ông, lắm lúc có cảm giác như chính ông là một trong những tác giả chính của dòng văn học dân gian Tây Ban Nha. Thơ ông hồn hậu, tinh tế và gần gụi với mọi người mang trong mình dòng máu Đôn Ki-hô-tê. Nghe tiếng ghi ta, ông cũng cảm nhận được tâm thế của dân tộc mình trong dặm dài lịch sử: Ghi ta bần bật khóc. Buổi sáng vỡ bỉnh yên. Ghi ta bần bật khóc. Không thể nào dập tắt. Không thể nào bắt im. Ghi ta bần bật khóc như nưóc chảy theo mương như gió trườn trên tuyết. Không thể nào dập tắt. Ghi ta khóc không ngừng những chuyện đời xa lắc. Như mủi tên vô đích như hoàng hôn thiếu vắng ban mai như hạt cát miền Nam bỏng rát xót xa than lạnh giá sắc sơn trà như chú chim đầu tiên chết gục trên cành. Ôi ghi ta nạn nhân khốn khổ đáng thương của bàn tay - bộ dao năm lưỡi!.. Đối với xứ sở đấu bò, Ga-xi-a Lor-ca luôn trường tồn vì thi nhân đã biểu lộ được tiếng nói vừa lãng mạn vừa tức tưởi của tâm hồn hiệp sĩ, trăn trở, đớn đau, hứng khởi bởi hiện thực lắm khi đầy cạm bẫy chông gai. Tiếng khóc mới bộc lộ được trái tim người ! Trong thơ Ga-xi-a Lor-ca, tình yêu một khi chân chính thường mang lại thảm họa và chúng ta cần phải biết cảm thấy hạnh phúc khi bắt buộc phải đương đầu với thảm họa ấy. Và có chết thì thi nhân vẫn mong đợi tình yêu như phúc lộc lớn nhất của đời: Tôi chết, chôn tôi đứng, Để tình yêu đi qua, Nhìn thấy tôi, phải thốt: - Chểt, vẫn còn ngóng ta! Ga-xi-a Lor-ca dù đã đi sang thế giới bên kia vẫn nguyên là biểu tượng đa tình và trọng nghĩa của đất nước Tây Ban Nha. Là ngọn gió thấm đẫm tâm hồn xứ sở, là tiếng ca dìu dặt điệu buồn thương của những cánh đồng Tây Ban Nha, là sự dâng hiến cho cái đẹp của những chàng Đôn Ki-hô-tê, Ga-xi-a Lor-ca chắc sẽ mãi còn đồng hành cùng với những ai thực sự yêu thơ, yêu lí tưởng hướng thiện. (Tuấn Tú, Nhà thơ Tây Ban Nha, F.Garcia Lorca: Chết đứng, chờ tình yêu, website evan 23.8.2005)