Soạn bài Con cò
CON CÒ (Chế Lan Viên) KIẾN THỨC Cơ B Giới thiệu: 1. Vài nét về tác giả: Chế Lan Viên (1920 - 1989) tên khai sinh là Phan Ngọc Hoan, sinh ra ở Quảng Trị nhưng lớn lên ở Bình Định. Tập thơ đầu tay Điều tàn (1937) đã đưa tên tuổi Chế Lan Viên vào trong số những nhà thơ hàng đầu của phong trào Thơ mới. Tham gia Cách mạng tháng Tám ở Quy Nhơn, rồi sau đó tiếp tục tham gia kháng chiến chông Pháp, Chế Lan Viên đã tìm được con đường cho thơ mình đến với nhân dân và đời sông cách mạng. Thơ Chế Lan Viên có phong cách nghệ thuật rõ nét và độc đáo. Đó là phong cách suy tưởng triết lí, đậm chất trí tuệ và tính hiện đại. Chế Lan Viên có nhiều sáng tạo trong nghệ thuật xây dựng hình ảnh thơ. Hình ảnh thơ của ông phong phú đa dạng, kết hợp giữa thực và ảo, thường được sáng tạo bằng sức mạnh của liên tưởng, tưởng tượng, nhiều bất ngờ kì thú. Bài thơ “Con cò” được sáng tác năm 1962, in trong tập thơ “Hoa ngày thường - Chim báo bão” (1967) của Chế Lan Viên. Từ hình tượng con cò trong ca dao, bài thơ thể hiện những cảm xúc và suy tưởng sâu xa về tình mẹ và ý nghĩa của lời hát ru trong cuộc đời của mỗi con người. Đọc - Hiểu văn bản: Bài thơ gồm ba đoạn: Đoạn I: Hình ảnh con cò qua những lời ru tuổi ấu thơ; Đoạn II: Hình ảnh con cò đi vào tiềm thức của tuổi thơ, trở nên gần gũi và sẽ theo cùng con người trên mọi chặng của cuộc đời; Đoạn III: Từ hình ảnh con cò, suy ngẫm và triết lí về ý nghĩa của lời ru và lòng mẹ đôi với cuộc đời mỗi người. Ý nghĩa biểu tượng của hình tượng con cò trong bài thơ: Hình tượng bao trùm cả bài thơ là hình tượng con cò được khai thác từ trong ca dao truyền thống. Trong ca dao, hình ảnh con cò rất phổ biến với ý nghĩa ẩn dụ: con cò là hình ảnh người nông dân, người phụ nữ trong cuộc sống nhiều vất vả, nhọc nhằn nhưng giàu đức tính tốt đẹp và niềm vui sống. Trong bài thơ này, Chế Lan Viên chỉ khai thác và xây dựng ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh con cò trong môi quan hệ với tấm lòng người mẹ và những lời hát ru. Đoạn I: Hình ảnh con cò “trong lời mẹ hát” đi vào giấc ngủ của con: “Con cò bay la Con cò bay lả Con cò Cổng Phủ, Con cò Đồng Đăng...” “Con cò ăn đêm, Con cò xa tổ, Cò gặp cành mềm, Cò sợ xáo măng...” Con “còn bế trên tay”, nào biết được ý nghĩa của những câu ca dao trong lời ru của mẹ: Con cò bay lả bay la Bay từ cổng phủ bay ra cánh đồng. Con cò bay lả, bay la Bay từ cửa phủ, bay về Đồng Đăng. Con cò mà đi ăn đêm Đậu phải cành mềm, lộn cổ xuống ao... Nhưng qua lời ru, hình ảnh con cò đã đi vào tâm hồn trẻ thơ một cách vô thức, và theo đó là cả điệu hồn dân tộc. Đứa trẻ được vỗ về trong những âm điệu ngọt ngào, dịu dàng của lời ru để đón nhận bằng trực giác tình yêu và sự chở che của mẹ. Không chỉ trong lời ru, mà cả trong cánh “tay nâng” và dòng “sữa mẹ”. Đoạn II: Cánh cò từ trong lời ru đã đi vào tiềm thức của tuổi thơ, trở nên gần gũi thân thiết và đi cùng con người đến suốt cuộc đời. Sự liên tưởng, tưởng tượng phong phú của nhà thơ đã thổi sức sông vào cánh cò, đã chắp cánh cho con cò bay ra từ trong ca dao để xuất hiện trong những khung cảnh mới lạ: cò đến bên nôi, cò ngủ với trẻ, cò đi học cùng với bé, và sau này cánh cò bay vào câu thơ khi con làm thi sĩ. Hình ảnh thơ lung linh một vẻ đẹp bất ngờ, diễn tả một suy tưởng sâu xa. Cánh cò đồng hành với con người từ tuổi nằm nôi đến tuổi đi học và cho đến lúc trưởng thành đã gợi ý nghĩa biểu tượng về lòng mẹ, về sự dìu dắt, nâng đỡ đầy dịu dàng và bền bỉ của người mẹ. Đoạn III: Hình ảnh con cò được nhấn mạnh ở ý nghĩa biểu tượng cho tấm lòng người mẹ, lúc nào cũng ở bên con đến suốt cuộc đời: Dù ở gần con, Dù ở xa con Lên rừng xuống bể, Cò sẽ tìm con, cò mãi yêu con. Từ sự thấu hiểu tấm lòng người mẹ, nhà thơ đã khái quát một quy luật của tình cảm có ý nghĩa bền vững, rộng lớn và sâu sắc: Con dù lớn vẫn là con của mẹ, Đi hết đời, lòng mẹ vẫn theo con. Câu thơ giàu chất trí tuệ, chất triết lí. Nhưng không phải là triết lí thuần trí tuệ, mà là triết lí của trái tim. Thơ Chế Lan Viên vẫn thường hấp dẫn người đọc ở chỗ từ xúc cảm mà mở ra những suy tưởng, khái quát thành những triết lí. Phần cuối bài thơ trở lại với âm hưởng lời ru và đúc kết ý nghĩa phong phú của hình tượng con cò trong những lời ru ấy: Một con cò thôi, Con cò mẹ hát Củng là cuộc đời Vỗ cánh qua nôi. Đặc sắc nghệ thuật: + Về thể thơ: sử dụng thể thơ tự do, nhưng nhiều câu thơ mang dáng dấp thể thơ tám chữ. Thể thơ tự do cho phép tác giả thể hiện tình điệu, cảm xúc một cách linh hoạt. Các đoạn thường được bắt đầu từ những cầu thơ ngắn, có cấu trúc giống nhau, nhiều chỗ lặp lại hoàn toàn gợi âm điệu của lời ru. Tuy nhiên,bài thơ vẫn không phải là một lời hát ru thực sự. Giọng điệu của bài thơ còn là giọng suy ngẫm, có cả triết lí. Nó làm cho bài thơ không cuốn người đọc vào hẳn điệu ru êm ái, mà hướng tâm trí nhiều hơn vào sự suy ngẫm, phát hiện. + Về nghệ thuật sáng tạo hình ảnh: Chế Lan Viên đã vận dụng sáng tạo hình ảnh con cò trong ca dao. Hình ảnh con cò trong ca dao chỉ là nơi xuất phát, là điểm tựa cho những liên tưởng, tưởng tượng của tác giả để sáng tạo nên những hình ảnh thơ mới mẻ, độc đáo, bất ngờ. Đặc điểm chung của hình ảnh trong bài thơ là thiên về ý nghĩa biểu tượng. Những hình ảnh biểu tượng rất gần gũi, quen thuộc mà vẫn có khả năng hàm chứa những ý nghĩa mới và có giá trị biểu cảm. c. Tổng kết: Khai thác hỉnh tượng con cò trong những câu hát ru, bài thơ “Con cò” của Chế Lan Viên ngợi ca tình mẹ và ý nghĩa của lời ru đối vói đời sống của con người. Bài thơ thành công trong việc vận dụng sáng tạo ca dao, có những câu thơ đúc kết được những suy ngẫm sâu sắc, giàu chất triết lí. II. ĐÊ VĂN LUYỆN TẬP Đề: Lời ru qua bài thơ "Con cò" của Chế Lan Viên. Bài thơ "Con cò" được sáng tác năm 1962, in trong tập thơ "Hoa ngày thường - Chim báo bão" (1967) của Chế Lan Viên. Viết "Con cò", nhà thơ thông qua một cánh cò tượng trưng dập dìu trong lời ru, câu hát, thể hiện được tấm lòng yêu thương và những mong ước của người mẹ với đứa con còn bé thơ. Hình ảnh con cò qua bài thơ mang nhiều tính chất tượng trưng, luôn luôn biến hóa trong tiếng hát lời ru về con cò, trong cánh cò dập dìu bay lượn. Hình ảnh con cò tượng trưng cho một tấm lòng trong trắng, cho những nỗi khổ của ngày qua, cho niềm vui và mơ ước hiện nay, cho tình yêu thương rộng lớn của lòng mẹ, cho cái bé bỏng côi cút của con thơ. Dường như, với tính chất tượng trưng, con cò trong trường hợp nào cũng đúng cả, cũng để lại cho người đọc nhiều ấn tượng. Bài thơ "Con cò" của Chế Lan Viên viết theo thể thơ tự do, các câu thơ dài ngắn không đều. Toàn bài gồm 51 dòng thơ được chia làm 3 đoạn. Có những dòng thơ 2 tiếng, 3 tiếng, 4 tiếng và cũng có dòng thơ 7, 8 tiếng. Khổ thơ cũng không nhất định, khổ đầu 20 dòng; khổ hai 14 dòng và khổ’ ba 17 dòng. Rõ ràng là tác giả không hạn định số’ chữ trong câu, cũng không hạn định sô’ câu trong bài. Điều đó chứng tỏ tác giả đã xây dựng bài thơ theo mạch cảm xúc và đã góp phần khá rõ một số nét của phong cách nghệ thuật Chế Lan Viên. Như ta đã biết, thơ tự do có những ưu thế nhất định riêng của nó, ưu thế ấy phát huy từ yếu tô' "lượng" của thơ. Những bài thơ có lượng nhiều như các dòng 7, 8 tiếng thì có "lượng" lớn thường nói được cái gì sâu lắng, còn những dòng "lượng" nhỏ như những dòng có 2, 3, 4 tiếng thì thích hợp để miêu tả những gì nhanh, mạnh gần với lời nói thường ngày hơn. Ở bài thơ "Con cò” lượng thơ được tổ chức thích hợp với từng ý thơ, từng đoạn thơ. Nhịp thơ ở bài này chủ yếu là nhịp 2, nó trùng với từng dòng thơ có 2 âm tiết và nó ngắt đôi những dòng thơ 4 âm tiết như ở đoạn thơ cuối và nó thường là nhịp kết thúc ở những dòng thơ có nhiều âm tiết. Do đó, nhìn toàn bài thơ "Con cò" ta thấy "lượng" thơ luôn luôn không ổn định, nhưng ta vẫn tìm thấy một cái ổn định khác nhất quán suốt cả bài thơ, tạo cho bài thơ một sự thống nhất từ bên trong đó là nhịp 2, mặc dầu nhịp điệu thơ biến đổi và có nhiều câu thơ điệp lại tạo cho nhịp điệu gần với lời hát ru nhưng chủ yếu vẫn là nhịp hai. Kết hợp với yếu tố nhịp là cách gieo vần khá độc đáo trong bài thơ, những từ cuối nhịp đã tập trung được những nguyên âm mở và đóng xen kẽ nhau, kết hợp rất uyển chuyển với những âm tiết cuối nhịp có phụ âm vang (những âm tiết có phụ âm cuối là: m, n...) và làm thành sự luân phiên các nhịp gần giông như nhịp đưa nôi, đệm cho những lời ru của mẹ... Cho nên, thường những đoạn thơ bắt đầu bằng những câu thơ mang âm hưởng lời ru có nhịp ngắn, lặp lại về cấu trúc rồi đến những câu thơ dài âm vang mở ra với những liên tưởng xa rộng hoặc suy ngẫm mang tính chất triết lí: Con dù lớn vẫn là con của mẹ Đi suốt đời lòng mẹ vẫn theo con. Câu thơ mang một ý nghĩa đúc kết như một phương châm, một triết lí về các mô'i quan hệ trong đời một con người, nói lên được cái lớn lao và tình yêu vô tận của lòng mẹ. về mặt ý nghĩa, hình tượng bao trùm cả bài thơ là hình tượng con cò được khai thác từ trong ca dao truyền thông mang ý nghĩa ẩn dụ. Ớ đoạn đầu bài thơ, tác giả có nhắc lại một số câu quen thuộc trong những bài ca dao xưa, nhưng không nhắc lại nguyên vẹn mà chỉ khai thác và xây dựng ý nghĩa biểu tượng của hình tượng con cò ở nội dung biểu trưng cho tấm lòng người mẹ và những lời hát ru. Ngay từ đầu bài thơ, tác giả giới thiệu: Con còn bế trên tay Con chưa biết con cò Nhưng trong lời mẹ hát Có cánh cò đang bay “Con cò bay la Con co bay la Con cò Cổng Phủ Con cò Đồng Đăng ...” Hình ảnh con cò được gợi ra trực tiếp từ những câu ca dao dùng làm lời hát ru. ơ đây, nhà thơ chỉ dùng lại vài từ trong mỗi câu ca dao xưa vừa gợi lại lời ru, vừa gợi lại ít nhiều sự phong phú trong ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh con cò: "Con cò bay lả, bay la - Bay từ cổng Phủ bay ra cánh đồng " hay "Bay từ cửa phủ bay về Đồng Đăng..." chỉ gợi tả không gian và khung cảnh quen thuộc của cuộc sông đời xưa từ nông thôn đến phô' phường. Hình ảnh con cò gợi lên vẻ nhịp nhàng thon thả, gợi lên nhịp điệu bình yên cuộc sông của cái thuở thanh bình ngày xưa ấy. Còn hình ảnh con cò trong bài ca dao: "Con cò mà đi ăn đêm... đau lòng con cò" lại có một nội dung và ý nghĩa tư tưởng khá sâu sắc. Con cò ở đây tượng trưng cho những con người, cụ thể là người mẹ - người phụ nữ nhọc nhằn, vất vả quanh năm: "Con cò lặn lội bờ sông, gánh gạo đưa chồng tiếng khóc nỉ non"; "Cái cò đi đón cơn mưa. Tối tăm mù mịt ai đưa cò về... ". Với những lời ru của mẹ, hình ảnh con cò đã đến với tâm hồn tuổi ấu thơ một cách vô thức. Cùng với nhịp điệu cơ bản của bài thơ như đã nói ở trên có phải chăng đây chính là sự khởi đầu cho con đường đi vào thế giới tâm hồn con người của những lời ru: Nhưng trong lời mẹ hát Có cánh cò đang bay... của ca dao, dân ca và cũng qua đó là cả điệu tâm hồn dân tộc, đất nước, ơ tuổi ấu thơ, con chưa thể hiểu và cũng chưa cần hiểu nội dung ý nghĩa của những lời ru mà chỉ cần đón nhận bằng trực giác, bằng vô thức, sự vỗ về, nâng niu trong những âm điệu ngọt ngào tha thiết, dịu dàng của lời ru thể hiện tình yêu vô bờ bến và sự chở che của người mẹ: "Ngủ yên ! Ngủ yên Ị Cò ơi, chớ sợ ! Cành có mềm, mẹ đã sẵn tay nâng Trong lời ru của mẹ thấm hơi xuân Con chưa biết con cò, con vạc. Con chưa biết những cành mềm mẹ hát, Sữa mẹ nhiều con ngủ chẳng phân vân. Nhịp hai và vần đóng, mở ngân vang xen kẽ nhau trong từng dòng thơ, kết hợp với biện pháp tu từ nhân hóa và biện pháp tu từ so sánh đã tạo nên vẻ lạ cho câu thơ và làm cho ý thơ càng thêm sâu kín: Con chưa biết con cò, con vạc. Con chưa biết những cành mềm mẹ hát, Sữa mẹ nhiều con ngủ chẳng phân vân. Đoạn thơ khép lại bằng những hình ảnh thanh bình của cuộc sống, bằng những giấc ngủ nồng say của trẻ thơ. Qua kết cấu của bài thơ - Hình ảnh "con cò" từ trong lời ru của đoạn 1 đã đi vào tiềm thức của tuổi thơ ở đoạn 2 - hình ảnh con cò đã trở nên gần gũi thiết thân và sẽ theo cùng con người đến suốt cuộc đời và ở đâu hình ảnh con cò trong ca dao cũng tiếp tục được sự sông của nó trong tâm thức con người. Hình ảnh con cò đã được xây dựng bằng sự liên tưởng, tưởng tượng phong phú của nhà thơ, con cò được bay ra từ những câu ca dao để sông trong tâm hồn của trẻ thơ qua lời ru của mẹ, lời ru thấm đượm tình cảm thân thương trìu mến, lời ru nặng nghĩa, nặng tình: Ngủ yên ! Ngủ yên ! Ngủ yên ! Cho cò trắng đến làm quen, Cò đứng ở quanh nôi Rồi cò vào trong tổ. "Cò vào trong tổ" hòa nhập cùng những ước mơ, khát vọng của tuổi thơ, hòa cùng chung những giấc mơ đẹp trong lời ru hiền hòa của mẹ, và rồi hình ảnh con cò qua lời ru đã theo cùng và nâng đỡ con người trong mỗi chặng đường, trong suốt cả cuộc đời: Cái cò... Sung chát, đào chua... câu ca mẹ hát gió đưa về trời ta đi trọn kiếp con người cũng không đi hết mấy lời mẹ ru. (Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa - Nguyễn Duy) Lời mẹ ru: "Con cò bay lả, bay la - Bay từ cổng Phủ bay ra cánh đồng "Con cò bay lả, bay la - Bay từ Cửa Phủ bay về Đồng Đăng" "Cái cò đi đón cơn mưa - Tối tăm mù mịt ai đưa cò về" "Con cò mà đi ăn đêm.., Đừng xáo nước dục đau lòng cò con” Như thế, hình ảnh con cò đã trở thành biểu tượng về lòng mẹ, về sự dìu dắt, nâng đỡ đầy dịu dàng, thân thương và lo lắng xót xa, suy ngẫm về cuộc đời của đứa con thơ một cách bền bỉ của người mẹ thương con: Trời mưa Quả dưa vẹo vọ Con ốc nằm co Con tôm đánh đáo Con cò kiếm ăn... Và cánh cò cũng đã trở thành bạn đồng hành của con người trên suốt cả đường đời từ tuổi ấu thơ trong nôi: Con ngủ yên thì cò cũng ngủ, Cánh của cò, hai đứa đắp chung đôi. Và đến tuổi tới trường: Mai khôn lớn, con theo cò đi học, Cánh trắng cò bay theo gót đôi chân. Và cả đến lúc trưởng thành: Cánh cò trắng lại bay hoài không nghỉ Trước hiên nhà Và trong hơi mát câu văn... Đến đoạn 3, nhịp thơ thay đổi như dồn dập hẳn lên, hình ảnh con cò như được nhấn mạnh ở ý nghĩa biểu tượng cho tấm lòng người mẹ, lúc nào cũng ở bên con suốt đời: Dù ồ gần con, Dù ở xa con, Lên rừng xuống bể, Cò sẽ tìm con, Cò mãi yêu con. Không gian nghệ thuật của bài thơ cũng góp phần biểu hiện sự phát triển của tứ thơ, của tình cảm và hành động của nhân vật trữ tình. Từ một không gian có giới hạn ngày càng rộng dần thêm đến một không gian tâm tưởng vừa bao la vừa sâu thẳm như chính lời ru hát lên từ trái tim người mẹ: Con dù lớn vẫn là con của mẹ, Đi hết đời, lòng mẹ vẫn theo con. Từ sự thấu hiểu tấm lòng người mẹ, nhà thơ đã khái quát, đúc kết một quy luật của tình cảm có ý nghĩa như một phương châm, một triết lí bền vững, rộng lớn và vô cùng sâu sắc. Đó cũng chính là một ưu thế của thơ Chế Lan Viên khi viết về một suy tưởng đầy triết lí. Phần cuối bài thơ trở lại với âm hưởng lời ru và đúc kết ý nghĩa phong phú của hình tượng con cò trong những lời ru ấy: Một con cò thôi, Con cò mẹ hát, Cũng là cuộc đời, Vỗ cánh qua nôi. Lời ru ấy được lặp đi, lặp lại qua từng đoạn thơ đã tạo nên một nét nhạc vừa dân gian vừa hiện đại xuyên suốt bài thơ. vẻ đẹp của hình ảnh con cò - một hình tượng thông nhất tuyệt vời giữa tình cảm, hành động và ước mơ qua lời ru của mẹ ngày càng được khắc thêm đậm nét. Sức biểu hiện của "con cò" cũng thật là phong phú. Có thể nói "Con cò" là một bài thơ hay. Thông qua cánh cò tượng trứng dập dìu trong lời thơ, câu hát, Chế Lan Viên muốn nói lên tấm lòng yêu thương và những mong ước của người mẹ với đứa con và chắc rằng không có em bé nào lớn lên trong lời ru ấy mà không hiền hòa hiếu thảo, không nên người ! Ngày nay, mỗi lần đọc lại, bài thơ "Con cò" vẫn gợi lên những rung động và suy nghĩ sâu sắc về công ơn sinh thành của người mẹ. Từ đó mỗi người chúng ta càng thấy rõ trách nhiệm của mình trước lòng mẹ bao la, dạt dào thân thương và trìu mến, trước cuộc sông hôm nay của đất nước. "Con cò" cùng với những bài thơ khác trong "Hoa ngày thường - Chim báo bão", "Ánh sáng và phù sa" giúp chúng ta thấm thìa hơn những "Trang đời, trang viết nặng nghĩa đời sau" của nhà thơ Chế Lan Viên. (Đặng Cao Sửu)