Soạn bài Tôi và chúng ta (trích cảnh ba)

TÔI VÀ CHÚNG TA
(Lưu Quang Vũ)
KIẾN THỨC Cơ B
Giới thiệu:
Vài nét về tác giả:
Nhà thơ, nhà viết kịch Lưu Quang Vũ (1948 - 1988) sinh ở huyện Hạ Hòa, tỉnh Phú Thọ, quê gốc ở Đà Nẵng.
Tuổi ấu thơ, Lưu Quang Vũ sông ở vùng trung du Phú Thọ, đến năm 1954 về học ở Hà Nội.
Ông từng là bộ đội trong kháng chiến chông Mĩ.
Lưu Quang Vũ bắt đầu sáng tác thơ khoảng giữa những năm 60 của thế kỉ XX, và từ đó về sau đã có nhiều bài được bạn đọc yêu mến.
Đầu những năm 80, từ thơ và truyện ngắn ông chuyển hẳn sang lĩnh vực sân khấu. Lưu Quang vũ nhang chóng trở thành tác giả kịch bản xông xáo, sung sức nhất, đạt nhiều thành công nhất trong đời sông sân khấu Việt Nam trong những năm 80. Chỉ chưa đầy 10 năm, ông sáng tác khoảng 50 kịch bản, hầu hết đã được dàn dựng. Ngòi bút kịch của ông nhạy bén, sắc sảo, đề cập đến hàng loạt vấn đề có tính thời sự nóng hổi trong cuộc sông đương thời, đáp ứng được những đòi hỏi của đông đảo người xem trong thời kì xã hội đang chuyển động mạnh mẽ theo hưởng đổi mới.
Lưu Quang Vũ đã được Nhà nước truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật năm 2000.
Vở kịch “Tôi và chúng ta” của Lưu Quang Vũ được ra đời năm 1984, trong bôi cảnh xã hội đang chuyển mình mạnh mẽ sang một thời kì mới xây dựng và phát triển đất nước.
Qua câu chuyện về xí nghiệp Thắng Lợi, vở kịch đã phản ánh cuộc đấu tranh gay gắt để thay đổi phương thức tổ chức, quản lí, lề lối hoạt động sản xuất trên đất nước ta thời bấy giờ.
Đọc - Hiểu văn bản:
1. Vở kịch gồm 9 cảnh, đoạn trích thuộc cảnh ba, diễn tả cuộc xung đột trực tiếp đầu tiên giữa phái khát khao đổi mới và phái bảo thủ khi họ công khai-bộc lộ quan điểm.
Tình huống kịch:
Tình trạng ngưng trệ sản xuất của xí nghiệp đã đến lúc phải giải quyết bằng những quyết định táo bạo. Sau quá trình tìm hiểu và củng cố lại xí nghiệp,quyền giám đốc Hoàng Việt (mới nhận chức hơn một năm) quyết định công bô' kế hoạch mở rộng sản xuất và phương án làm ăn mới. Như vậy có nghĩa là anh - cùng với kĩ sư Lê Sơn - đã công khai “tuyên chiến” với cơ chế quản lí, phương thức tổ chức đã trở nên lỗi thời. Những công bố của Hoàng Việt liên tiếp gây bất ngờ với nhiều người và bị phản ứng gay gắt:
+ Phản ứng của Trưởng phòng Tổ chức lao động, Trưởng phòng Tài vụ liên quan đến biên chế, đến quỹ lương.
+ Phản ứng của quản đôc phân xưởng Trương liên quan đến hiệu quả tổ chức, quản lí khi Hoàng Việt khẳng định không cần đến chức vụ này.
+ Phản ứng ngày một gay gắt của phó giám đốc Nguyễn Chính dựa vào cấp trên, vào nguyên tắc, vào nghị quyết Đảng ủy xí nghiệp.
Tình huống càng lúc càng căng thẳng, xung đột càng lúc càng gay gắt. Xung đột ấy thể hiện mâu thuẫn quyết liệt giữa hai tuyến nhân vật tiên tiến, dám nghĩ dám làm và bảo thủ, máy móc; chứng tỏ muôn mở rộng quy mô sản xuất phải có nhiều thay đổi mạnh mẽ, đồng bộ.
Đoạn trích thể hiện mâu thuẫn cơ bản của vở kịch: một bên là yêu cầu đổi mới, một bên là sức cản trở của những nguyên tắc, cơ chế, phương thức sản xuất cũ, xơ cứng, lạc hậu. Từ mâu thuẫn ấy, vấn đề cơ bản của vở kịch đặt ra là:
+ Không thể cứ khư khư giữ lấy các nguyên tắc, cơ chế đã trở thành xơ cứng, lạc hậu mà phải mạnh dạn thay đổi phương thức tổ chức, quản lí để thúc đẩy sản xuất phát triển; đừng chạy theo chủ nghĩa hình thức mà cần coi trọng thực tiễn, coi trọng hiệu quả thiết thực của cồng việc.
+ Lúc ấy, người ta hay nói nhiều đến “tập thể”, và nhiều khi, quan niệm ấu trĩ về cái gọi là “tập thể” đã cản trở sự phát triển. Vở kịch nhấn mạnh: không có thứ chủ nghĩa tập thể chung chung. Cái “chúng ta” được tạo thành từ những cái “tôi” cụ thể. Vì thế, cần quan tâm một cách thiết thực đến cuộc sống, đến quyền lợi của mỗi cá nhân con người.
Ý nghĩa của vấn đề: Đặt trong tình hình đất nước ta những năm bấy giờ, vấn đề “Tôi và chúng ta” đặt ra có ý nghĩa thực tiễn thật lớn lao. Nó là vấn đề cấp thiết của thực tế đời sông, thực tế xã hội và có ý nghĩa trực tiếp đôi với sự phát triển của đất nước.
Tính cách các nhân vật:
Giám đốc Hoàng Việt: một người lãnh đạo có tinh thần trách nhiệm cao, năng động, dám nghĩ dám làm vì sự phát triển của xí nghiệp và quyền lợi của anh chị em công nhân. Anh cũng là người trung thực, thẳng thắn, kiên quyết đấu tranh với niềm tin vào chân lí.
Kĩ sư Lê Sơn: một kĩ sư có năng lực, có trình độ chuyên môn giỏi, từng gắn bó nhiều năm cùng xí nghiệp. Dù biết cuộc đấu tranh sẽ rất khó khăn nhưng anh vẫn chấp nhận, sẵn sàng cùng Hoàng Việt cải tiến toàn diện hoạt động của đơn vị.
Phó giám đốc Nguyễn Chính: tiêu biểu cho loại người máy móc, bảo thủ nhưng cũng gian ngoan, nhiều mánh khóe. Nguyễn Chính luôn vin vào cơ chế, các nguyên tắc dù đã trở thành lạc hậu để chống lại sự đổi mới. Anh ta khéo luồn lọt, xu nịnh cấp trên.
Quản đốc phân xưởng Trương: một người suy nghĩ và làm việc như cái máy, khô cằn tình người, thích tỏ ra quyền thế, hách dịch với anh chị em công nhân.
Xu thế phát triển và kết thúc của xung đột kịch:
+ Cuộc đấu tranh giữa hai phái bảo thủ và đổi mới là cuộc đấu tranh có tính tất yếu và gay gắt. Tình huống xung đột mà vở kịch nêu lên là vấn đề nóng bỏng của thực tiễn đời sống sinh động. Các quan niệm, cách làm mới, táo bạo ở giai đoạn đầu tất nhiên sẽ vấp phải nhiều cản trở.
+ Cuộc đấu tranh này gay go nhưng cuối cùng phần thắng sẽ thuộc về cái mới, cái tiến bộ. Cách nghĩ, cách làm của các nhân vật thuộc phái đổi mới như Hoàng Việt, Lê Sơn, Thanh,... phù hợp với yêu cầu của thực tế đời sông, thúc đẩy sự phát triển đi lên của xã hội. Họ không đơn độc mà được sự ủng hộ của số đông anh chị em công nhân trong xí nghiệp.
Tổng kết:
Để phát triển sản xuất, để đem lại quyền lợi, hạnh phúc cho mọi người, cần phá bỏ cách nghĩ, cơ chế lạc hậu, cũ kĩ, cần mạnh dạn đổi mới phương thức tổ chức, lề lối hoạt động. Đây là một quá trình đấu tranh gay gắt, cần những con người có trí tuệ và bản lĩnh, dám nghĩ dám làm. Vở kịch “Tôi và chúng ta” của Lưu Quang Vũ đã thể hiện những điều ấy qua việc xây dựng tình huống kịch hấp dẫn và các nhân vật có cá tính rõ nét.
ĐỂ VĂN LUYỆN TẬP
Đề: Phân tích vở kịch “Tôỉ và chúng ta” của Lưu Quang Vũ để làm rõ ý nghĩa của tình huông kịch tính, từ đó cảm nhận rõ vẻ đẹp của những con người chính trực trong cuộc đấu tranh giữa cái cũ và cái mời. DÀN Ý
Mở bài:
+ Giới thiệu vở kịch Tôi và chúng ta của Lưu Quang Vũ, gắn với bối cảnh đất nước đang đặt trước yêu cầu đổi mới.
+ Xung đột kịch trong đoạn trích góp phần thể hiện rõ nét tính cách các nhân vật trong cuộc đấu tranh giữa cái tiến bộ và cái lạc hậu, mới và cũ...
Thân bài:
Tổng:
+ Vấn đề “tôi” và “chúng ta” gắn với mối quan hệ cá nhân và tập thể, giữa những toan tính cá nhân và ý thức quyết tâm vượt qua những rào cản để đổi mới. Thực chất là vấn đề thay đổi cách nghĩ, cách nhìn trước hiện thực.
+ Xung đột gắn với bôi cảnh cụ thể của một đơn vị sản xuất, đại diện cho những người dũng cảm đổi mới là giám đốc Hoàng Việt, kĩ sư Lê Sơn đấu tranh quyết liệt với những người nhân danh “chúng ta” để mưu lợi cá nhân: phó giám đốc Nguyễn Chính, bà trưởng phòng Tài vụ.
Phân:
Quyết định đổi mới phương thức sản xuất và phản ứng của mọi người:
+ Sự quyết đoán của giám đốc Hoàng Việt thể hiện rõ bản lĩnh người lãnh đạo quyết thay đổi hoạt động sản xuất, đáp ứng nguyện vọng của công nhân.
+ Những người bảo thủ không muôn thay đổi vì sợ động chạm quyền lợi.
+ Chỗ dựa của giám đốc xuất phát từ quyền lợi chung của tập thể.
Cuộc đấu tranh trên phương diện tư tưởng:
+ Những lí do ngăn trở do phía bảo thủ đưa ra và cách xử lí vấn đề kiên quyết của Hoàng Việt, thể hiện con người sâu sắc, có tình có lí.
+ Lời buộc tội của phó giám đốc Nguyễn Chính dựa trên những nguyên tắc đã lỗi thời cứng nhắc, thực chất là ngụy biện cho tư duy đã lạc hậu.
+ Sự chiến thắng của chân lí thể hiện rõ vẻ đẹp của những con người hết mình vì sự nghiệp chung.
Hợp:
+ Bài học về tinh thần dám nghĩ dám làm, đấu tranh chông những biểu hiện tiêu cực.
+ Cách hiểu đúng đắn về quan hệ hài hoà giữa tôi và chúng ta.
Kết bài:
Ý nghĩa thực tiễn và bài học với sự nghiệp đổi mới đất nước hiện nay.
BÀI VIẾT GỢI ý
Giữa thập kỉ tám mươi của thế kỉ XX, công chúng yêu kịch có dịp được thưởng thức những vở kịch nóng hổi tính thời sự của nhà thơ, nhà soạn kịch tài năng Lưu Quang Vũ. Những vấn đề của đất nước trong giai đoạn chuyển mình, đổi mới nhằm đáp ứng mục tiêu xây dựng đất nước đã được đề cập một cách khá cụ thể, có ý nghĩa khái quát trong vở kịch Tôi và chúng ta của tác giả. Vở kịch đã tạo nên một tiếng vang, gợi lên những suy ngẫm về mốì quan hệ giữa cá nhân và tập thể, giữa cái bảo thủ lạc hậu và tư tưởng đổi mới táo bạo, khuyến khích cổ vũ cho những con người bằng khả năng và nhiệt tình quyết tâm thay đổi lề lôi làm việc và tư duy cũ, để góp công sức cùng mọi người đưa đất nước đi lên.
Toàn bộ xung đột kịch xoay quanh lề lô'i làm ăn của một xí nghiệp nhà nước, gắn với hai tuyến nhân vật: một bên là giám đốc Hoàng Việt cùng người cộng sự là kĩ sư Lê Sơn - đại diện cho những người quyết tâm thay đổi tư duy cũ, tìm kiếm giải pháp cứu vãn xí nghiệp; một bên là phó giám đốc Nguyễn Chính với tư duy cũ mòn, chạy theo thành tích, cố tìm cách củng cố địa vị và vây cánh cá nhân nhằm mưu đồ lợi ích riêng. Xung đột ấy đã tạo nên một cuộc đụng độ về quan điểm trong cuộc họp xí nghiệp, khi Hoàng Việt chính thức tuyên chiến với lề thói cũ, đổi mới phương thức sản xuất theo phương án của Lê Sơn. Qua tình huống kịch tính này, tác giả Lưu Quang Vũ đã có những kiến giải khá táo bạo về môì quan hệ Tôi và chúng ta khác hẳn với suy nghĩ của nhiều người. Tôi và chúng ta, mối quan hệ riêng - chung ấy đặt vào hai phương diện quyền lợi và trách nhiệm thường tỉ lệ nghịch với nhau ở những kẻ cơ hội, bảo thủ. Vì thế cuộc đấu tranh diễn ra không hề đơn giản, vì chính những kẻ ấy thường nhân danh tập thể tạo áp lực cho những người muôn đổi mới tư duy, thay đổi lề lôi cũ.
Đoạn trích cảnh ba của vở kịch tập hợp những nhân vật chính trong bốì cảnh một cuộc họp. Kịch tính bắt đầu ngay sau lời tuyên bô' kế hoạch mở rộng sản xuất và phương án làm ăn mới của xí nghiệp của giám đốc Hoàng Việt mà người trực tiếp soạn thảo là kĩ sư Lê Sơn. Ngay cả người đề ra phương án cũng không nghĩ rằng nó được triển khai một cách nhanh chóng và dứt khoát như thế. Lê Sơn là người làm chuyên môn, anh hiểu rõ những lực cản không vì những lí do kĩ thuật mà lại bắt đầu từ phía những kẻ bảo thủ cơ hội quen nếp tư duy máy móc, phụ thuộc vào cấp trên. Vì vậy, ban đầu Lê Sơn đã tỏ ra ngần ngại vì dẫu sao anh chưa bao giờ dám đứng ra đô'i mặt với cả một bộ máy với sự trì trệ kéo dài. Sự lo ngại của anh đã tạo ra tâm lí bất bình của anh em công nhân, bộc lộ trực tiếp trong cảnh “Mọị người ồn ào. Tiếng ông Quých: cậu ấy nhát !”. Bởi vậy, lương tâm của một kĩ sư giỏi đã khiến anh trình bày phương án làm động chạm đến những người như phó giám đô'c Nguyễn Chính và bà trưởng phòng Tài vụ. Nút thắt ban đầu đã được gỡ, nhưng những vướng mắc chính đến giờ mới thực sự bùng phát, qua cuộc đấu khẩu ciỉa Hoàng Việt và hai nhân vật bảo thủ điển hình kia.
Đoạn đối thoại xoay quanh những vấn đề quen thuộc của một xí nghiệp sản xuất: kế hoạch, nhân sự, tiền lương gắn với quy mô sản xuất mở rộng... Tính luận chiến trong những đối thoại cho thấy sự trái ngược quan điểm giữa hai phía đổi mới và bảo thủ. Bằng những câu hỏi liên tục, Hoàng Việt đã thể hiện bản lĩnh của một người dám đứng mũi chịu sào vì quyền lợi chung của tập thể. Với quyết tâm thực hiện mục tiêu tăng kế hoạch sản xuất ít nhất là gấp năm lần, anh đã vạch ra sự vô lí từ thái độ lúng túng của Nguyễn Chính: “cấp trên cao hơn lại dựa vào cấp trên cao han nữa, nghĩa là các kế hoạch được đề ra một cách ngược đời. Đáng lẽ phải do từ cơ sở đưa lên, dựa trển khả năng cơ sở và yêu cầu của thị trường”. Có thế’ nói, sự công kích của Hoàng Việt không chỉ nhắm vào cá nhân Nguyễn Chính, mà đó cũng là lời tuyên chiến với một cơ chế cũ kĩ đã ngự trị hàng chục năm trong các xí nghiệp Nhà nước. Đối phó lại ý kiến giám đốc, Nguyễn Chính đã biện minh bằng kế hoạch hai, kế hoạch ha - mượn danh nghĩa vì lợi ích tập thể để đổ tội cho Hoàng Việt là con người cá nhân độc đoán khước từ quyền lợi anh em công nhân. Nhưng lời khẳng định của Hoàng Việt đã phủ nhận cách toan tính thực dụng, chỉ thấy lợi trước mắt mà biến xí nghiệp chính quy thành một nơi giải quyết đời sống công nhân theo kiểu nặng về tư lợi mà không đếm xỉa lợi ích chung cho xã hội, cộng đồng. Một xí nghiệp chính quy là cơ sở để ổn định cuộc sông lâu dài cho công nhân, đó là một suy nghĩ đúng đắn nên không ai phản đôì. Những vuớng mắc về nhân lực và quỹ lương đã nhanh chóng được người giám đốc dũng cảm ấy tháo gỡ bằng những giải pháp hợp lí hợp tình.
Những tưởng vướng mắc nhanh chóng được giải quyết bằng những mệnh lệnh của giám đốc nhưng phía bảo thủ - mà đại diện tiếp theo là bà trưởng phòng Tài vụ - đã tìm cách ngăn cản bằng những nguyên tắc tài chính, bất chấp yêu cầu cần thiết phải có ngân sách chi cho máy móc để nâng cao năng lực sản xuất. Quyết liệt hơn, ngay cả khi có lệnh giám đốc, bà ta vẫn viện cớ: “Tôi phải làm đúng những quy định”. Với loại người ấy, Hoàng Việt đã tỏ thái độ dứt khoát, kiên quyết theo nguyên tắc thủ trưởng: “Nếu không thi hành, sẽ có người khác làm thay chị”, lời nói ấy không phải là sự độc đoán chuyên quyền, bởi lẽ không phải xuất phát từ động cơ cá nhân. Tinh thần đổi mới triệt để được thể hiện với một ý chí tiến công vào những tiêu cực để biểu dương nhân tố mới cho ta thấy rõ phẩm chất của giám đốc Hoàng Việt. Không những thế, vấn đề quan tâm hàng đầu là đời sốhg công nhân đã được anh xử lí linh hoạt có lí có tình. Hoàng Việt đã thể hiện đúng phẩm chất của một người lãnh đạo đơn vị sản xuất, rất linh động và cũng rất dân chủ với những quyết định của mình. Với sự tỉnh táo và sáng suốt như thế, mọi mưu toan nhằm làm trì trệ tiến trình đổi mới sẽ thất bại và anh giành được sự tín nhiệm cao của quần chúng tiến bộ.
Tính triết lí của vở kịch không chỉ dừng lại trong sự đối chọi giữa cái tôi đại diện cho cái ta với những kẻ nhân danh chúng ta để thủ lợi cá nhân. Đó còn là xung đột gay gắt trên quan điểm tiến bộ và lạc hậu, đổi mới và bảo thủ, xử lí triệt để mối quan hệ cá nhân và tập thể, đem đến một cách hiểu đúng đắn về tôi và chúng ta. Đó là khi Nguyễn Chính cao giọng ngụy biện cho cơ chế quản lí đã cũ kĩ lạc hậu: “Cái cơ chế mà đồng chí mạt sát ấy đã tồn tại bền vững mấy chục năm nay. Nhờ nó mà chúng ta có hôm nay, có chủ nghĩa xã hội như ngày hôm nay, hạt gạo đồng chí ăn, cái áo đồng chí mặc và cả chính con người đồng chí nữa đã được rèn luyện và trưởng thành trong cơ chế ấy. Đừng vội vã phủ nhận !”. Quả thật là một sự ngụy biện tinh xảo, được nói lên bởi một người từng “đánh đổ bốn đời giám đốc”, bởi lẽ Nguyễn Chính đã dựa vào “chủ nghĩa xã hội” là mục đích của tất cả chúng ta. Nhưng bản lĩnh và quyết tâm của người giám đốc dũng cảm Hoàng Việt đã giúp anh vượt qua lực cản ghê gớm của lời xảo ngôn như buộc tội để nói đúng tâm nguyện thật sự của chúng ta - những người mong muôn chủ nghĩa xã hội thực sự phát triển: “Sự vật không đứng yên, cuộc sống không đứng yên một chỗ, có cái hôm qua đúng, hôm nay nó là vật cản. Phải tìm cách phá bỏ, mong anh thông cảm và hiểu cho tôi”. Một lần nữa, Hoàng Việt đã chứng tỏ một cái tôi đúng đắn, không rời xa những nguyên tắc của chủ nghĩa xã hội, vừa khẳng định ý chí của tất cả chúng ta vừa vạch trần sự ngụy biện của kẻ cơ hội như Nguyễn Chính. Đặt vào bổì cảnh những năm 80 của thế kỉ XX, suy nghĩ ấy quả là táo bạo, giống như hành động của chàng hiệp sĩ Đông Ki-sốt đánh nhau với cô'i xay gió. Nhưng Hoàng Việt không đơn độc, những quần chúng tích cực ủng hộ anh như bà Bộng, ông Quých, ngay cả Lê Sơn dù không khỏi do dự trước tình thế căng thẳng cũng đứng về phía anh như một “kị mã Xan-sô, rất yêu và không thể thiếu được Đông Ki-sốt”. Dám đương đầu với thử thách khó khăn, dù biết rằng các cối xay gió sẽ cho ăn đòn nhừ tử nhưng không lùi bước, đó là vẻ đẹp phẩm chất của những con người đi tới. Nhiệt tình của Hoàng Việt là sức hấp dẫn và thuyết phục mọi người tin tưởng hành động.
Thực tế phát triển đất nước ta từ sau thời kì đổi mới đã chứng tỏ những điều đặt ra trong vở kịch của Lưu Quang Vũ là đúng đắn và thể hiện khả năng dự báo của một cây bút giàu tâm huyết với đất nước. Tôi và chúng ta, mỗi người và mọi người đang gắn bó cùng nhau hướng tới mục tiêu tốt đẹp để cải thiện đời sống từng người, từng gia đình và tạo đà phát triển cho toàn xã hội. Cuộc sông rất cần những con người dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm vì lợi ích chung của tất cả chúng ta. Vở kịch không chỉ ca ngợi một cá nhân Hoàng Việt mà còn cổ vũ cả một tập thể đồng lòng chung sức đấu tranh chống lại các thế lực cố tình ngăn cản tiến trình đổi mới.
Trong hoàn cảnh đất nước ta hiện nay, phấn đấu cho sự nghiệp “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”, thực hiện thắng lợi những mục tiêu cao cả của chủ nghĩa xã hội trên đất nước, càng cần những con người dũng cảm chính trực như vậy. Với ý nghĩa đó, vở kịch Tôi và chúng ta của Lưu Quang Vũ còn nguyên giá trị động viên cổ vũ cho những con người không ngần ngại cống hiến tâm huyết và sức lực cho đất nước.