Soạn bài Mùa xuân nho nhỏ

MÙA XUÂN NHO NHỎ
(Thanh Hải)
KIẾN THỨC Cơ BẢ
Giới thiệu:
Vài nét về tác giả:
Thanh Hải (1930 - 1980) tên khai sinh là Phạm Bá Ngoãn, quê ở huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên - Huế. ông hoạt động văn nghệ từ cuối những năm kháng chiến chống thực dân Pháp. Trong những năm kháng chiến chống đế quốc Mĩ, Thanh Hải ở lại quê hương hoạt động và là một trong những cây bút có công xây dựng nền văn học cách mạng ở miền Nam từ những ngày đầu.
Những ngày cuôì đời nằm trên giường bệnh (1980), Thanh Hải đã gửi gắm tất cả tấm lòng, tình cảm và những nghĩ suy sâu lắng của đời mình vào bài thơ “Mùa xuân nho nhỏ”. Bài thơ thể hiện niềm yêu mến thiết tha với cuộc sống, với đất nước và ước nguyện của tác giả.
Đọc - Hiểu văn bản:
Mạch cảm xúc và bố cục của bài thơ:
Mạch cảm xúc:
Bài thơ bắt đầu bằng những xúc cảm trực tiếp trước vẻ đẹp và sức sông của mùa xuân thiên nhiên; từ đó mở rộng thành hình ảnh mùa xuân của đất nước.
Từ cảm xúc, mạch thơ chuyển sang biểu hiện suy nghĩ và ước nguyện của nhà thơ muốn được hòa nhập, đóng góp cho cuộc đời chung.
Bài thơ kết thúc bằng sự trở về với những cảm xúc thiết tha, tự hào về quê hương, đất nước qua điệu dân ca Huế.
Bô' cục:
+ Khổ đầu (6 dòng): cảm xúc trước mùa xuân thiên nhiên;
+ Hai khổ tiếp theo (10 dòng): hình ảnh mùa xuân đất nước;
+ Hai khổ tiếp (8 dòng): suy nghĩ của nhà thơ trước mùa xuân đất nước;
+ Khổ cuối (5 dòng): lời ngợi ca quê hương, đất nước qua điệu dân ca xứ Huế.
Hình ảnh mùa xuân của thiên nhiên và đất nước qua cảm xúc của nhà thơ:
Hình ảnh mùa xuân của thiên nhiên hiện lên trong khổ thơ đầu.
Mùa xuân được miêu tả bằng những hình ảnh dòng sông xanh, bông hoa tím, tiếng chim chiền chiên hót vang trời. Chỉ vài nét phác họa nhưng đã vẽ ra được cả không gian cao rộng với dòng sông và bầu trời bao la, cả màu sắc tươi thắm của mùa xuân (sông xanh, hoa tím biếc — màu tím đặc trưng của xứ Huế), cả âm thanh vang vọng, tươi vui của chim chiền chiên “Hót chi mà vang trời”.
Hình ảnh thơ đẹp, giàu tính tạo hình, bộc lộ cảm xúc tươi vui, hồn nhiên, trong trẻo của tác giả trước cảnh mùa xuân:
Từng giọt long lanh rơi Tôi đưa tay tôi hứng.
Có thể là “từng giọt” mưa xuân long lanh trong ánh sáng trời xuân; nhưng nếu gắn với hai câu thơ bên trên lại có thể hiểu theo một cách khác: nhà thơ đưa tay hứng từng giọt âm thanh tiếng chim chiền chiên. Hiểu theo cách này, câu thơ có được sự chuyển đổi cảm giác thật kì diệu: từ thính giác chuyển sang thị giác và xúc giác. Âm thanh tiếng chim hiện ra thành hình, thành khôi (giọt), thành ánh sáng và màu sắc (long lanh), cụ thể đến mức có thể “hứng” được. Hứng từng giọt tiếng chim, hình ảnh thơ đẹp một cách bất ngờ, diễn tả được niềm say sưa, ngây ngất của nhà thơ trước cảnh mùa xuân của đất trời.
Trong hai khổ thơ tiếp theo, cảm xúc thơ chuyển sang mùa xuân của đất nước một cách tự nhiên.
Những hình ảnh “mùa xuân người cầm súng”, “mùa xuân người ra đồng” nói về mùa xuân của đất nước với hai nhiệm vụ chiến đấu và lao động. Đây chỉ là một ý thơ quen thuộc thường xuất hiện trong nền văn học cách mạng. Cái hay của câu thơ là tác giả đã gắn hình ảnh “người cầm súng”, “người ra đồng” với màu xanh vô cùng gợi cảm của cành lá tươi non:
Mùa xuân người cầm súng Lộc giắt đầy trên lưng Mùa xuân người ra đồng Lộc trải dài nương mạ
“Lộc giắt đầy...”, “Lộc trải dài...”, hình ảnh trùng điệp làm hiện ra cả mùa xuân đất trời trong màu xanh bất tận của lộc mới. Mùa xuân theo cùng “người cầm súng” và “người ra đồng” đến với mọi miền đất nước. Cũng có thể hiểu rằng chính những con người ấy đã đem mùa xuân đến cho đất nước giữa mùa xuân của thiên nhiên. Trong màu xanh tươi non kia là một sức sống tràn trề, và nhà thơ nghe trong màu xanh ấy “Tất cả như hôi hả - Tất cả như xôn xao”.
Từ những cảm nhận về sức sống của mùa xuân đất nước, tác giả suy ngẫm về đất nước:
Đất nước bốn ngàn năm Vất vả và gian lao Đất nước như vì sao Cứ đi lên phía trước.
Hai câu trên bình thường, nhưng hai câu dưới là một hình ảnh so sánh đẹp và đầy ý nghĩa: đất nước đẹp, tỏa sáng như một vì sao, đất nước đang thẳng tiến đến tương lai bằng sức mạnh của “bốn ngàn năm vất vả và gian lao”. Bốn câu thơ bộc lộ niềm cảm phục một đất nước gian khổ mà anh hùng, niềm tin tưởng vào tương lai của đất nước.
Ớ khổ thơ đầu, giọng thơ nhẹ nhàng, say sưa, trìu mến khi nói về mùa xuân của thiên nhiên. Sang khổ thơ này, nhịp thơ bỗng nhanh hơn, đầy phấn chấn khi nói về mùa xuân của đất nước.
Tâm niệm của nhà thơ:
Trong khổ 5 và khổ 6, mạch thơ chuyển sang bày tỏ những suy ngẫm và tâm niệm của nhà thơ trước mùa xuân của đất nước:
Ta làm con chim hót Ta làm một nhành hoa Ta nhập vào hòa ca Một nốt trầm xao xuyến.
Một mùa xuân nho nhỏ Lặng lẽ dâng cho đời Dù là tuổi hai mươi Dù là khi tóc bạc.
Phép trùng điệp “Ta làm...”, “Ta nhập vào...” diễn tả một cách tha thiết khát vọng được hòa nhập vào cuộc sống của đất nước, được công hiến phần tốt đẹp - dù nhỏ bé - của mình cho cuộc đời chung, cho đất nước.
Điều tâm niệm ấy được thể hiện một cách chân thành trong những hình ảnh thơ đẹp một cách tự nhiên, giản dị.
+ “Con chim hót”, “một cành hoa”, đó là những hình ảnh đẹp của thiên nhiên. Ớ khổ đầu, vẻ đẹp của mùa xuân thiên nhiên đã được miêu tả bằng hình ảnh “một bông hoa tím biếc”, bằng âm thanh của tiếng chim chiền chiên “hót chi mà vang trời”. Ớ khổ thơ này, tác giả lại mượn những hình ảnh ấy để nói lên ước nguyện của mình: đem cuộc đời mình để hòa nhập và cống hiến cho đất nước.
+ Giữa mùa xuân của đất nước, tác giả xin làm một “con chim hót”, làm “một nhành hoa”. Giữa bản “hòa ca” tươi vui, đầy sức sống của cuộc đời, nhà thơ xin làm “một nốt trầm xao xuyến”. Điệp từ “một” diễn tả sự ít ỏi, nhỏ bé. Những hình ảnh con chim, nhành hoa, nôt nhạc trầm cuối cùng dồn vào một hình ảnh thật đặc sắc: “Một mùa xuân nho nhỏ - Lặng lẽ dâng cho đời”. Tất cả đều là những hình ảnh ẩn dụ mang vẻ dẹp giản dị, khiêm nhường, thể hiện thật xúc động điều tâm niệm chân thành, tha thiết của nhà thơ.
- Bằng giọng tâm sự nhỏ nhẹ, sâu lắng, ước nguyện của Thanh Hải đã đi vào lòng người đọc, và lung linh trong ánh sáng của một nhân sinh quan cao đẹp: Mỗi người phải mang đến cho cuộc đời chung một nét đẹp riêng, phải cống hiến cái phần tinh túy, dù là nhỏ bé, cho đất nước, và phải không ngừng cống hiến “Dù là tuổi hai mươi - Dù là khi tóc bạc”. Đó mới là ý nghĩa cao quý của đời người.
Đặc sắc nghệ thuật của bài thơ:
+ Thể thơ 5 chữ gần với các điệu dân ca, đặc biệt là dân ca miền Trung, có âm hưởng nhẹ nhàng, tha thiết. Âm hưởng ấy xuyên suốt toàn bài, và càng thể hiện rõ ở khổ cuối. Nhà thơ còn sử dụng cách gieo vần liền giữa các khổ thơ (hứng - súng, trước - hót, bạc - hát) tạo sự liền mạch của dòng cảm xúc. Giọng điệu của bài thơ biến đổi, phù hợp với nội dung cảm xúc của từng đoạn.
+ Kết hợp những hình ảnh cụ thể, tự nhiên với những hình ảnh giàu ý nghĩa biểu trưng, khái quát.
+ Cấu tứ của bài thơ chặt chẽ, dựa trên sự phát triển của hình ảnh mùa xuân.
c. Tổng kết:
Bài thơ “Mùa xuân nho nhỏ” là tiếng lòng tha thiết yêu mến và gắn bó với đất nước, với cuộc đời; thể hiện ước nguyện chân thành của nhà thơ được cống hiến cho đất nước, góp một “mùa xuân nho nhỏ” của mình vào mùa xuân lớn của cuộc đời.
Bài thơ theo thể năm tiếng, có nhạc điệu trong sáng, tha thiết, gần gũi với dân ca, nhiều hình ảnh đẹp, giản dị, gợi cảm, những so sánh, ẩn dụ sáng tạo.