Soạn bài Người trong bao
NGƯỜI TRONG BAO (Trích) Sê-khốp A. Giới thiệu An-tôn Pảp-lô-vích Sê-khốp (1860 - 1904), đại biểu lớn cuối cùng của chủ nghĩa hiện thực Nga, bước vào lịch sử văn học Nga như một nhà cách tân thiên tài trong lĩnh vực truyện ngắn và kịch nói. Tác phẩm của Sê-khôp đã nghiêm khắc lên án chế độ xã hội bất công, thói cường bạo và cuộc sông ãn hại của giai cấp cầm quyền đương thời, phê phán sự bất lực của giới trí thức và sự sa đọa về tinh thần của một bộ phận trong bọn họ, đồng thời biểu hiện sự đồng cảm sâu sắc, sự trân trọng đốì với những người lao động nghèo, tình yêu thắm thiết và niềm tin mạnh mẽ vào tương lai của nhân dâọ Nga, đất nước Nga. Truyện ngắn “Người trong bao” (1898) Truyện ngắn “Người trong bao” được sáng tác trong thời gian nhà văn dưỡng bệnh ở thành phô' I-an-ta, trên bán đảo Crưm, biển Đen. Đây là một trong ba truyện ngắn có chung chủ đề phê phán lô'i sống tầm thường, dung tục tiểu tư sản (mê-si-an - tiếng Nga), lối sông của một kiểu người trí thức trong xã hội Nga những năm cuối thế kỉ XIX: “Klióm phúc bồn tủ"’, “Một chuyện tình yêu”, “'Người trong bao”. Nhìn chung, truyện ngắn của Sê-khốp thâm trầm, kín đáo, ý tứ sâu sắc, chủ đề tư tưởng thường được gửi gắm vào hình tượng nhân vật, vào nhân vật người kể chuyện, có khi vào cả nhan đề truyện. Thái độ, tình cảm của tác giả thường tỏ ra kìm nén, lạnh lùng, khách quan như đứng ngoài để người đọc tự suy ngẫm, tự hiểu. Nhưng cũng có khi ông trực tiếp bày tỏ' thái độ của mình một cách dứt khoát, thậm chí quyết liệt nhưng vẫn với giọng điệu bình tĩnh, đượm một nỗi buồn sâu sắc, buồn về cuộc sông xung quanh ông, buồn về không ít những con người tầm thường, tẻ nhạt hoặc đê tiện khủng khiếp đang sông cùng thời với ông. Ông như muôn nhắc đi nhắc lại lời nhắn gửi người đọc: Không thể sống như thế mãi được ! Trong truyện ngắn “Người trong bao”, qua cuộc trò chuyện của hai người bạn - thầy giáo trường làng Bu-rkin và bác sĩ thú y I-van I-va-nứt, qua việc khắc họa chân dung nhân vật thầy giáo dạy tiêhg Hy Lạp cổ Bê-li-côp, tác giả muốn khắc họa chủ đề người trí thức ngà, lối sông “mê-si-an” ỗ Nga, lối sông tầm thường, hủ lậu, hèn nhát, cá nhân và ích kỉ, máy móc và giáo điều, đê tiện và dung tục. Lối sống “mê-si-an” đầu độc tâm hồn con người, đầu độc cuộc sống, gây ảnh hưởng và hậu quả nặng nề và lâu dài, dai dẳng trong xã hội Nga những năm cuôi thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX. Người đọc cùng nhà văn tự rút ra kết luận: Phải tìm mọi cách thoát ra khỏi cuộc sông, lôi sống trong bao, thu mình vào bao, lôi sông con sên, con ốc, tự mình làm khổ mình, làm khổ mọi người để vươn tới cuộc sông mới chân thực, tự nhiên, lành mạnh, trong sáng, có ý nghĩa và cao đẹp hơn,... Đó là mơ ước, là khát khao khắc khoải của Sê-khốp trong cả đời viết văn của ông. Giá trị hiện thực và nhân đạo sâu sắc của tác phẩm là ở đó. Về đặc sắc nghệ thuật: + Sự thống nhất và đa dạng trong chùm truyện chung chủ đề, gần gũi về cách kể chuyện, nhân vật người kể chuyện đặt ở ngôi thứ nhất (xưng tôi). + Tính khách quan của truyện phần nào được thể hiện qua cách tác giả làm như ghi chép, kể lại câu chuyện tình cờ nghe được của hai người bạn đi săn về muộn phải nghĩ đêm trong căn nhà kho. Câu chuyện về Bê-li-cốp, chân dung và tính cách của y cứ hiện dần lên, chân thực và bình thản qua người đồng nghiệp — nhân chứng sống hằng ngày. + Sự đan xen hài hoà, tự nhiên, khéo léo giữa kể, tả, phát biểu cảm xúc, bình luận. + Hình ảnh tả thực - biểu trưng cái bao (phu-li-a - tiếng Nga) - một khám phá và khái quát nghệ thuật độc đáo, điển hình. B. Đọc - Hiểu văn bản Hình tượng nhăn vật Bê-li-cốp - người trong bao Chân dung Bê-li-cốp được cụ thể hóa bằng những nét vẽ thật rõ nét, kì quái và dần được bổ sung, tô đậm thêm. Với cặp kính đen trên gương mặt nhợt nhạt, nhỏ bé, choắt lại như mặt chồn, hắn nổi tiếng vì cách ăn mặc, phục sức khác người. Tất cả đều để trong bao, mang bao, cho vào bao-, giày, ủng, kính, ô,... Đến ý nghĩ của mình, y cũng cố giấu vào òao.Y không bao giờ dám có ý kiến riêng về bất cứ một vấn đề nhỏ, to nào. Từ đó, nhà vàn khái quát khát vọng mãnh liệt - kì dị của Bê-li-côp: Thu mình vào trong một cái vỏ, tạo cho mình một thứ bao có thể ngăn cách, bảo vệ hắn khỏi những ảnh hưởng của cuộc sông bên ngoài. Sông với mọi người, giữa mọi người trong môi trường xã hội, trong một trường học, khát vọng ấy càng trở nên khó hiểu, trái khoáy, lập dị. Một đặc tính khác của Bê-li-ccip là nhút nhát, ghê sợ hiện tại nhưng lại ngợi ca, tôn sùng quá khứ (say mê tiếng Hi Lạp cổ). Bê-li-cốp chỉ thích sống theo những thông tư, chỉ thị một cách máy móc, giáo điều, rập khuôn như cái máy vô hồn... Tính cách kì quái của Bê-li- cốp được tác giả đẩy lên cao hơn nữa với khá nhiều dẫn chứng sinh động trong cuộc sông và sinh hoạt hằng ngày của y (buồng ngủ, quan hệ với bạn đồng nghiệp, cả chuyện tình yêu muộn mằn của y với Va-ren-ca,...) Bê-li-cốp sông cô dộc và luôn luôn lo lắng, sợ hãi, sợ tắt cả. Câu nói ctot miệng của Bê-li-cốp: “Nhỡ lại xảy ra chuyện gì !” góp phần khắc hoạ tính cách hèn nhát, quái đản của y. Chính vì kiểu sông và tính cách như thế cho nên mốì tình đầu muộn mằn của y với Va-ren-ca, khi y đã ngoài bốn mươi tuổi, vẫn không thành cũng là điều dễ hiểu, tất nhiên! Nhưng một điều cần lưu ý là bản thân Bê-li-cốp lại luôn luôn thoả mãn, luôn hài lòng với lối sống cổ lỗ của mình. Y cho rằng sông như y mới là sống, mới là làm việc, mới là người có trách nhiệm, người công dân tốt của nhà nước, người viên chức mẫn cán đối với cấp trên. Đó là lẽ sông, lối sống, triết lí sôìig tự nhiên của y. Bê-li-cốp tự nguyện, tự giác tuân thủ nghiêm túc và thường xuyên lối sống trong bao đó. Y không hề biết và không thể biết mọi người nghĩ về y, sợ y, ghê tởm y, chế giễu y, khinh ghét y như thế nào. - Cái đáng lưu ý nhất trong tính cách của Bê-li-côp, cái làm cho y trở nên kì quái nhất, cô độc nhất chính là ở chỗ đó. Bê-li-cốp luôn tự tin ở cách sống tốt đẹp, đúng mực của mình. Y không chỉ ngạc nhiên mà còn không thể chịu được cách sông của chị em Va-ren-ca. Y càng ngạc nhiên vì lại có thể có người vẽ bức tranh châm biếm chế giễu mối tình trong sạch và chân thành nhất của y. Y không hiểu sao, để đáp lại thịnh tình của y, cái anh chàng Kô- va-len-cô lại có thể đối xử thô bạo, bất nhã với y như vậy? Quả thật, Bê-li-cốp không hiểu mọi người, không hiểu xã hội, cuộc sông đương thời. Y cứ nhởn nhơ, tự nhiên đắm chìm trong quá khứ, trong những xác tín cực kì lạc hậu, đen tối như cặp kính đen luôn gắn với đôi mắt nhỏ của y. Với chân dung tính cách ấy, Bê-li-cốp- quả thật là một con người lạc lõng, cô độc kì quái, khủng khiếp. Bê-li-cốp là điển hình của một kiểu người trong bao, lối sống trong bao, tính cách trong bao: Hèn nhát, cô độc, máy móc, giáo điều, thu mình trong bao, trong vỏ ốc và cảm thấy yên tâm, sung sướng, hạnh phúc, mãn nguyện trong đó. Lối sông và- con người Bê-li-cốp đã ảnh hưởng mạnh mẽ và dai dẳng đến lối sống và tinh thần của anh chị em trong trường học nơi y làm việc, trong cả thành phô" nơi y sông. Mọi người ghét y, sợ y, tránh xa y, không muôn dây với y. Đôi khi có một số người cũng muôn tò mò thử thay đổi cách sông của y bằng cách gán ghép y với Va-ren-ca.... Nhưng chẳng ăn thua gì. Có người như Kô-va-len-cô khinh ghét ra mặt, nói thẳng vào mặt Bê-li-côp, gây gổ với y, to tiếng với y, đẩy y ngã lãn xuống cầu thang.... Nhưng tất thảy, xét đến cùng, đều không những chẳng thể thay đổi, biến đổi cách sống, tính cách của Bê-li-cốp mà ngược lại, còn luôn bị tính cách ấy, lô'i sống ấy làm cho sợ hãi. Lối sống Bê-li-cốp đã đầu độc, ám ảnh tinh thần của mọi người suốt mười làm năm trời, cho đến khi y qua đời. Nhưng ngay sau đó, lối sống Bê-li-cốp, tính cách Bê-li-cốp vẫn lại tiếp tục xuất hiện và gây ảnh hưởng nặng nề đến cuộc sông hiện tại và tương lai của họ, không tài nào thoát ra được. Vì sao vậy? Vì Bê-li-côp đâu chỉ là một tác phẩm kì quái nhất, cổ hủ nhất, tầm thường, dung tục nhất mà hình ảnh con người y, tính cách y chính là điển hình cho một kiểu người, một hiện tượng xã hội đã và đang tồn tại trong cuộc sông của một bộ phận trí thức Nga cuối thế kỉ XIX. Nó chỉ có thể chấm dứt hoặc thay đổi tận gốc cùng với cả xã hội với một cuộc cách mạng xã hội mà thôi ! Bê-li-cốp chết một cách bất ngờ, gây cho mọi người trong trường, trong thành phô' nơi y sống và làm việc không ít ngạc nhiên. Cái chết của Bê-li-cô'p cũng là một biện pháp nghệ thuật mà Sê-khô'p dùng để đẩy tính cách nhân vật lên tới đỉnh cao. Con người Bê-li-cốp với tạng người, cách sông của y, dẫn đến cái chết như thế là logic. Nhất là với cái chết, với việc được nằm vĩnh viễn trong quan tài, cuối cùng Bê-li-cốp củng tìm được cho mình cái bao tốt nhất, bền vững nhất. Thái độ, tình cảm của mọi người đối với Bê-li-cốp, khi y còn sông: sợ hãi, căm ghét, bị ám ảnh sâu sắc; khi y chết: cảm thấy thoát khỏi gánh nặng, thấy nhẹ nhõm, thoải mái. Nhưng chưa được bao lâu, cuộc sôhg lại diễn ra như cũ, như khi Bê-li-côp còn sông, nặng nề, mệt nhọc, vô vị, tù túng Từ đó, nhà văn khái quát ảnh hưởng, tác động dai dẳng, nặng nề của kiều người Bề-li-cốp, lối sống Bê-li-cốp. Kiểu người đó, lôi sông đó đã ám ảnh, đầu độc bầu không khí trong sạch, lành mạnh của vàn hóa, đạo đức và tiến bộ xã hội nước Nga đương thời. Những dặc sắc nghệ thuật của truyện Chọn ngôi kể'. Nhân vật trong truyện đồng thời là nhân vật người kể chuyện (Bu-rkin) ở ngôi thứ nhất (xưng tôi). Tác giả vẫn giữ ngôi thứ ba, kể lại câu chuyện của Bu-rkin. Như vậy vừa đảm bảo được tính khách quan, vừa vẫn thể hiện được tính chủ quan, gây được cảm giác gần gũi và chân thật của câu chuyện. Giọng kể trầm tĩnh, bề ngoài có vẻ khách quan, bình thản nhưng giấu bên trong bức xúc, trăn trở mạnh và sâu. Xây dựng nliân vật với chân dung kì dị và tính cách kì quái mà vẫn chân thực, không những thế lại có ý nghĩa tiêu biểu qua lời kể, qua chân dung ngoại hình, lời nói, cử chỉ, hành động mà khái quát thành tính cách, lối sống. Đối lập, tương phản gịữa các kiểu người, các tính cách và lối sống trái ngược: giữa Bê-li-cốp và chị em Va-ren-ca, Kô-va-len-cô; Bê-li-côp và các cán bộ, giáo viên trường trung học, nơi y làm việc và mọi người trong thành phố. Hỉnh ảnh và lời nói vừa có ý nghĩa cụ thể, vừa hiểu trưng (cái bao, cầu nói: Nhỡ lại xảy ra chuyện gì !). Kết thúc bằng cách trực tiếp phát biểu chủ đề bằng một câu cảm (hoặc câu hỏi tu từ): “Chính đây mới là điều đáng nói Ị Và: Không thể sống như thế mãi được ỉ”. Vai trò của chùm ba truyện với sự thông nhất và đa dạng của chủ đề tư tưởng và hình thức nghệ thuật. Hình ảnh cải bao Hình ảnh cái bao (phu-li-a) là một trong những sáng tạo độc đáo của tác giả. Nó có thể bao hàm và gợi ra cho người đọc những ý nghĩa saụ: Nghĩa đen: Vật dùng để bao, để gói, đựng đồ vật, hàng hóa,... có hình túi, hình hộp,... Nghĩa rộng: Lối sông và tính cách của Bê-li-cốp. Nghĩa biểu trưng: Kiểu người trong bao, lốì sông trong bao - một kiểu người, một lối sông không chỉ đã và đang tồn tại ở nước Nga cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX mà còn có ý nghĩa phổ quát sâu rộng hơn nhiều. * Hình ảnh cái bao làm nổi bật chủ đề tư tưởng của truyện: Lên án, phê phán mạnh mẽ kiểu người trong bao, lối sông trong bao và tác hại của nó đốì với hiện tại và tương lai của nước Nga. Bức thiết cảnh báo và kêu gọi mọi người cần phải thay đổi cuộc sống, không thể sống tầm thường, vô vị và hủ lậu như thế mãi ! * Ý nghĩa thời sự của hình ảnh cái bao, cũng là của tác phẩm: Lôi sông trong bao, kiểu người trong bao với những biến thể, dị bản khác nhau có ý nghĩa toàn thế giới, lâu dài cho đến tận ngày nay và có thể còn tồn tại đến khi nào xã hội loài người trở nên trong sạch, lành mạnh, tự do, khi mỗi cá nhân ý thức được mục đích và cách sông trung thực, có ý nghĩa của mình thông nhất với các chuẩn mực văn hoá, đạo đức của cộng đồng hiện đại. c. Tổng kết Bằng giọng kể chậm rãi, trĩu nặng tâm trạng buồn và nghệ thuật biểu tượng, qua nhân vật người trong bao Bê-li-cốp, Sè-khốp căm phẫn lên án lôi sông suôt đời thu mình vào trọng bao. Nhà văn khẩn thiết thức tỉnh mọ’, người: Không thể sống như thế mãi được !